Xitayning “Saqchi döliti” nazaret sistémisidiki bezi özgirishler némidin dérek béridu?

Zumret sawut ürümchide mehelle komitétining tekshürüshidin ötmekte. 2018, öktebir.

Uyghur diyaridiki tik-tok we bashqa ijtima'iy taratqularni qollan'ghuchilar tarqatqan uchurlardin melum bolushiche, xitayning 2017-yilidin buyan lagérlarni qurush bilen bir waqitta Uyghur diyarini “Saqchi döliti” ge aylandurush qurulushida keng qollan'ghan közitish üskünilirini bikar qilghanliqi yaki özgertkenliki ashkarlanmaqta.

Amérikadiki lagér shahiti zumret dawut bir qanche kün awwal hembehrligen bir qisqa wédiyoda, xitay hökümiti dukanlargha ornatqan “Bir kunupka bilen saqchigha melum qilish eswabi” ning éliwétilgenliki, buninggha da'ir belgilimiler bilen kartningmu emeldin qaldurulghanliqi ashkarilandi.

Yene bir wédiyoda ürümchide her bir mehellilerning kirip-chiqish ishiklirige ornitilghan aylanma polat derwaza bilen tosuq-rishatkilarningmu éliwétilishke bashlighanliqi ashkarilandi. Bu widéyolar ijtima'iy taratqularda nurghun qétim hembehirlinip, belgilik inkas qozghimaqta.

-2019Yili mayda radiyomiz éniqlighan xewerlerde yuqirida emeldin qalghanliqi tilgha élin'ghan bu bixeterlik eswabining xitayche “Yi jyen bawjing”, yeni “Bir kunupka bilen saqchigha melum qilish eswabi” dep atilidighanliqi melum bolghan idi. Igilinishiche, 2017-yili maydin bashlap xitayning buyruqi boyiche pütün Uyghur aptonum rayonini qaplighan bu közitish eswabi her bir kocha we mehllilirde birdek ishqa kirishtürülgen iken. Bu eswabning eslide “Jongshing” shirkiti teripidin i'ishlinip, junggo télégraf shirkiti teripidin bazargha sélin'ghanliqi melum bolghan idi.

Eyni chaghda igiligen uchurlirimizda yene Uyghur diyarining her qaysi jayliridiki mehelle komitéti qoghdash ishxanisi, kocha bashqarmisi, dukan, soda-sétiq merkezliri, méhmanxana, doxturxana, banka, tijaret xaraktérini alghan her qandaq orun, hetta yesli, mekteplerde bu xil bir kunupka bilen melum qilish üskünisi ornitilghanliqi melum bolghan. Bu üskünining qizil kunupkisini basqan haman eng yéqin etraptiki saqchi ponkitigha signal béridighanliqi, bu signalning yene xitayning Uyghur diyaridiki “Tinch-aman sheher supisi mulazimiti” namida bir tutash bashqurush merkizining bash apparatigha ulinidighanliqidek uchurlarmu ashkarlan'ghanidi.

Buningdin bashqa xitay da'iriliri eyni waqitta Uyghur rayonining barliq jaylirida 300 métirda bir “Qolayliq saqchi ponkiti”, mehelle, yol éghizlirigha polat tosuq we rishatkilarni ornitip, rayonni be'eyni bir “Saqchi döliti” ge aylandurghanliqi, nurghun axbaratlarda xewer qilin'ghan idi. Eyni waqitta xitay da'iriliri ornatqan bu üskünilerning “Térorluqtin qoghdinish bixeterlik üskünisi” dep chüshendürülgenliki melum.

Xitayning teqib sistémisidiki bu yuqiri téxnikaliq üsküniler yene xitay hökümitining Uyghur élini qandaq qilip “Saqchi döliti” ge aylandurghanliqini yorutup bergen muhim amillarning biri idi. Bu yoqiri téxnikaliq teqip sistémisi yene xelq'araliq kishilik hoqoq teshkilarliri we bezi hökümetlerning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha a'it doklatliridimu muhim bir ispat süpitide tilgha élinip kelgen idi.

Hazir amérikada yashawatqan lagér shahiti zumret dawut ziyaritimizni qobul qilip, xitayning bu xil teqibleshke ishlitilgen üsküne-eswablarning fonkisiyesi we uni ishlitishte da'irilerning yene qandaq belgilimilerni mejburiy ijra qilghanliqini chüshendürüp ötti:

Zumretning éytishiche, 2017-yili uning özimu bu üskünini dukinigha mejburiy sétiwélip dukinigha ornatqan iken. Bu üskinini ornatqanlar yene her ayda qerellik kartigha pul qachilashqa mejbur bolidiken. Bu üsküne ornitilish bilen bir waqitta yene uninggha alaqidar tedbirlermu mejburiy ijra qilin'ghan iken. Yeni bu üsküne signal bergendin kéyin, dukandarlar qollirigha toqmaqlirini élip kochigha chiqip buyruq boyiche maniwér élip baridiken. Bu ish ularning kündilik bir meshghulatqa aylandurulghan iken.

Zumret yene rayonda her 300 métirgha qurulghan “Qolayliq saqchi punkiti” namidiki saqchixanilarning qandaq shekillerde ammigha qarita teqiplesh élip baridighanliqinimu chüshendürüp ötti.

U yene Uyghurlarni 24 sa'et nazaret astigha alghan bu sistémining yalghuz rayondiki Uyghurlarni bizar qilipla qalmay, belki yene xitaylarning kündilik turmushighimu qolaysizliqlarni tughdurghanliqini, shu sewebtin xitaylardimu naraziliq qozghighanliqini bildürdi. Zumret mundaq dédi: “Xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasiti hazir boshap qalghini yoq, bu peqet dunyaning közini aldash, xalas”

Kanadadiki Uyghur heqlirini himaye qilish qurulushining ijra'iye dréktori memet toxtining qarishiche, yuqiriqidek közitish séstimiliri hemde üsküniler arqiliq Uyghur diyarini yuqiri téxnika bilen idare qilishning tejribixanisigha aylandurup qoyghan xitayning emdilikte bularni éliwétishke bashlighanliqi, hergizmu xitayning Uyghur siyasitide özgirish bolghanliqi yaki ma shingruyning chén chu'en'gogha qarighanda Uyghurlargha mötidil we boshraq siyaset yürgüzidighanliqidin bisharet bermeydiken.

Memet toxtining qarishiche, bu xil eswab we sistémilar xitayning sherqiy türkistandiki qirghinchiliq siyasitini ashkarilap qoyghan. Xitay özining dunya jam'etchiliki aldidiki obrazini yaxshilashqa mejbur bolghanliqi sewebidin ularni éliwétishke éhtiyaj tuyghan iken.

Xitayning “Shinjang géziti” qatarliq hökümet taratquliri tarqatqan xewerlerge qarighanda, ma shingruy yéqinqi ikki heptidin buyan Uyghur diyarini aylinip tekshürüsh élip barmaqta iken. U bu jeryanda xitay dölet re'isi shi jinpingning shinjangni idare qilish istratégiyesini toluq yolgha qoyush, jem'iyetning muqimliqi we uzun muddetlik eminlikni omumiy nishan süpitide ching tutush qatarliqlarni tekitligen.

Közetküchilerning éytishiche, ma shingruyning bu sözliri, xitayning xelqara teripidin “Érqiy qirghinchiliq” dep eyibliniwatqan Uyghur siyasitide bundin kéyinmu chong özgirish bolmaydighanliqining bishariti iken.