Хитайниң чәт әлдики мәхпий сақчиханилирини тәкшүрүш давам қилмақта

Римдики хитай әлчиханиси, 2022йили 27-өктәбир. Доклат қилинишичә, хитай дуняниң һәрқайси җайлириға сақчи понкитлири қурған болуп, паалийәтчиләр бейҗиңниң буни қарши пикирдикиләрни тәқип қилиш вә бастурушқа ишлитишидин әнсиримәктә.

Хитайниң чәт әлдики 54 мәхпий сақчиханилириниң 36 си явропадики демократик дөләтләргә җайлашқан.

Мәркизи испанийәниң пайтәхти мадридтики “муһапизәтчиләр” намлиқ һөкүмәтсиз тәшкилат бу йил 9 - айда “чәт әлдики 110” намлиқ доклатни елан қилип, хитай һакимийитиниң 30 ға йеқин дөләттә 54 мәхпий сақчихана қурғанлиқини, бу сақчиханиларниң вәзиписиниң ахбарат топлаш вә өктичиләргә зәрбә беришниму өзлиригә вәзипә қилғанлиқини илгири сүргән иди.

Явропа дөләтлиридә зор ғулғулиларға сәвәбчи болған бу доклатқа бинаән, ирландийә һөкүмитиниң пайтәхт дублиндики хитай сақчиханисини тақаш буйруқи чүшүргәнлики, голландийә һөкүмитиниң амистердам вә роттердамдики хитай сақчиханилири үстидин тәкшүрүшни башлиғанлиқи, германийә вә канада һөкүмәтлириниңму тәкшүрүш елип бериватқанлиқи мәтбуатлардин орун алған иди.

7- Ноябир әнгилийәниң “муһапизәтчи” гезити бу хусуста бир мақалә елан қилди. “шәрмәндиләрчә таҗавузчилиқ: хитайниң чәт әлдики сақчиханиси канадада қаршилиқ көрсәтти” намлиқ бу мақалидә канаданиң торонто шәһиридики хитайниң 3 мәхпий сақчиханисиниң тәкшүрүлгәнлики, хитайниң канададики әлчиханисиниң етираз билдүрүп: “булар сақчихана әмәс, мулазимәт понкити, бу йәрдә хизмәт қиливатқанлар пидаийлардур, һечқандақ җинайи ишларни тәкшүрүшкә яки алақидар хизмәтләргә қатнашмайду” дегәнликини баян қилди. Хитай әлчиханисиниң сөзигә қариғанда, бу аталмиш “мулазимәт понкитлири” чәт әлдики хитай муһаҗирлириниң шопурлуқ кенишкисини йеңилап беридиған хизмәтләр билән мәшғул болидикән. Әмма хитайни көзәткүчиләр “уларниң вәзиписи муһаҗирларни назарәт қилиш вә уларға бесим ишлитиш” дәп қарайдикән.

Мақалидә хитайниң бу мәхпий сақчиханилириниң хитай кпмпартийәси мәркизий комитети бирликсәп бөлүми билән зич алақидар икәнлики, хитайниң җамаәт хәвипсизлики органлири тәрипидин башқурулидиғанлиқи тәкитләнгән. Хитай җамаәт хәвпсизлик министерликиниң муавин министери ду хаңвей 2022 - йили 6 - айда мушу сақчиханиларниң күчигә тайинип, өткән бир йилда чәт әлдики 210 миң хитай пуқрасини “қайил қилип” юртиға қайтурғанлиқини ипадә қилған. “муһапизәтчиләр”ниң доклатида болса “2021 - йили 4 - айдин 2022 - йили 7 – айғичә, вәтинигә қайтишқа қайил қилинғанларниң сани 230 миң киши болған” дейилгән иди.

Канада консерватиплар партийәсиниң парламенттики вәкили, ташқий сиясәт тәнқидчиси михаел чоң бу һәқтә тохталғанда, “бу канаданиң игилик һоқуқиға қилинған кишини ғәзәпләндүридиған вә нәпрәтләндүридиған таҗавузчилиқ, болупму бейҗиң бу пакитларни етирап қилған вә бу сақчиханиларниң орнини дәлиллигәндин кейин техиму шундақ” дегән вә “хитайниң бу қанунсиз сақчиханилири, мәсилиниң техиму чоңқурлиқидин далаләт бериду” дегәнләрни тилға алған.

Мақалидә баян қилишичә, хитайниң бу мәхпий сақчиханилири бәзи хитай муһаҗирлириға йерим кечиләрдә телефон уруп, “әгәр һөкүмитимиз билән һәмкарлашмисаң, аиләңдикиләр ишсиз қалиду яки уйғурларға охшаш лагерларға солиниду” дәп тәһдит салидикән.

Канадада яшайдиған уйғур сиясий актиплиридин мукәррәм қурбанниң билдүришичә, канададики уйғурларниң бундақ бир мәхпий сақчиханиниң барлиқидин хәвири йоқкән. Әмма у бәзи уйғурларниң тәһдитләргә йолуққанлиқини аңлиғанлиқини тилға алди.

“муһапизәтчиләр”ниң доклати елан қилинғандин кейин, BBC Вә “җәнубий германийә гезити” мухбирлириниң алдинқи һәптидин башлап муһаҗирәттики уйғурларни зиярәт қилип, хитайниң бу мәхпий сақчиханилириниң зиянкәшликигә учраш әһвали тоғрисида тәкшүрүшни башлиғанлиқидин хәвәр тапқанидуқ.

Әҗәблинәрлики, германийәниң франкфурт, әнгилийәниң лондун һәм гласгов, франсийәниң париж, шиветсийәниң стокһолим шәһәрлиридики вә явропаниң башқа дөләтлиридики хитайниң мәхпий сақчиханилирини тәкшүрүшләрниң нәтиҗиси һазирға қәдәр елан қилинмиди. Сақчилар бу һәқтә ахбарат саһәсигә мәлумат беришни рәт қилди.

Көзәткүчиләрниң қаришичә, хитайниң башқа дөләтләрдә сақчихана қуруши игилик һоқуққа таҗавуз қилишқа четилидиған мәсилә болғач һәмдә бу мәсилә ғәрб дөләтлирини қаттиқ ғәзәпләндүргән болғач, хитай билән болған депломатик мунасивәткә еғир тәсир йәткүзмәслик үчүн, һөкүмәтләр мәсилини йәң ичидә бир тәрәп қилишни мувапиқ көргән болуши мумкин икән.

Шиветсийә даирилириму пайтәхт стокһолимдики хитайниң мәхпий сақчиханисини тәкшүриватқанлиқини билдүргән болуп, шиветсийәдә яшайдиған д у қ баянатчиси дилшат решитниң ейтишичә, бу тәкшүрүшниң нәтиҗиси техи ашкариланмиған.

Германийәдә нәширдин чиқидиған “сүрәтләр” гезити алдинқи һәптә елан қилған “диктатор өз пухралирини дуня миқясида овлимақта, бизму шу қатарда” намлиқ мақалиға “хитайниң германийәдики сақчиханилири, пәвқуладдә һуҗумда шәпқәтсиз тәдбирләр билән муһаҗирларни хитайға қайтуруп адаләткә йүзләндүрмәктә” дегәндәк қошумчә мавзуларму қоюлған болуп, униңда “чәт әлләрдә яшисиму, хитай пуқралири дөләтниң бесимидин қутулалмайду” дейиш арқилиқ, хитайниң мәхпий сақчиханилириниң чәт әлләрдики тәһдитлирини йорутуп бәргән иди.