Xitay hökümitining sayahetchilerni türkiyege erkin qoyup bérishi türkiyediki Uyghurlarni endishige salmaqta

Xitay hökümiti, xitay sayahetchilerning türkiyenimu öz ichige alghan 78 döletke sayahetke bérishini erkin qoyup bérishi türkiye hökümitini söyündürgen bolsimu, lékin türkiyediki Uyghurlar arisida endishe peyda qilmaqta.

Türkiye axbarat wasitiliri, 13-awghust küni élan qilghan xewerliride, xitay hökümitining 2020-yili kowid-19 wirusi otturigha chiqqandin kéyin türkiyenimu öz ichige alghan köp sanda döletlerge xitay sayahetchilerning sayahet ömiki bolup bérishigha cheklime qoyghanliqi, emma hazir bu belgilimining emeldin qaldurulghanliqigha orun berdi.

Xitay sayahet ömekliri sayahet qilidighan döletler ichide ottura asiya türkiy jumhuriyetliri, yawropa döletliri, shimaliy amérika, jenubiy amérika döletliri we türkiyenimu öz ichige alghan 78 dölet orun alghan bolup, bu xewer türkiyediki bezi sahediki kishilerni söyündürgen bolsimu, türkiyediki Uyghurlar arisida ensiresh peyda qilmaqta. Bezi mutexessisler buning xitayning Uyghurlargha qurghan tuziqi ikenlikini ilgiri sürse, yene bezi Uyghurlar burun xitay hökümitining ruxsiti bilen türkiyege kelgen Uyghurlarningmu 2017-yilidin tartip jaza lagérlirigha, hetta türmilerge solan'ghanliqini, shunga Uyghurlarning xitay hökümitige ishenmesliki kéreklikini ilgiri sürmekte.

Bu heqte 16-awghust küni “Xitay hökümiti Uyghurlargha türkiye tuziqini qurdi” mawzuluq obzori élan qilghan muhemmed aliy atayurt ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining bu qararining Uyghurlargha qarita qurghan yene bir qétimliq tuziqi ikenlikini ilgiri sürdi.

Türkiye bilen xitay otturisidiki tijarette tengpungsizliq künsayin zoriyiwatqan bolup, türkiyedin xitaygha éksport qilin'ghan mallarning sommisi zor derijide azayghan. Xitay hökümiti ikki dölet otturisidiki bu tengpungsizliqni xitay sayahetchiler arqiliq azaytish üchün köp qétim wede bergenidi.

Türkiye hökümiti, 2021-yili 9-ayda xitay pasporti bar kishilerning tor arqiliq wiza élip türkiyege kireleydighanliqi, türkiyede héchqandaq resmiyet ötmey 30 kün turalaydighanliqi toghrisida höjjet chiqarghanidi. Bu höjjet türkiye tashqi ishlar ministirliqi teripidin chiqirilghan bolup, türkiye ichki ishlar ministirliqi köchmenler idarisi, türkiye sayahet shirketliri birlikining tor betlirige qoyulghanidi. Türkiyediki sayahet obzorchisi abduraxman yildirim ependi xitay hökümitining bu qétim türkiyege sayahetchilerni ewetishi toghrisida öz qarashlirini bayan qilip mundaq dep yazma jawab ewetti: “Xitayning türkiyenimu 78 dölettin terkib tapqan tizimlikke kirgüzüshidiki seweb pütünley ikki dölet otturisidiki soda tengpungsizliqini azaytish üchün dep oylaymen. Ikki dölet otturisidiki soda tengpungsizliqi ikki dölet rehberliri uchrashqanda izchil halda otturigha qoyulup kelmekte. Xitay tashqi ishlar ministiri wang yi ötken hepte enqerege kelgendimu bu mesile otturigha qoyulghanidi.

 Uyghurlarning türkiyege sayahetke kélishi ularning sayahet erkinliki, bu mesilini türkiye hökümiti xitay hökümitige yetküzüshi, türkiyege kélip ketkenliki, türkiyede oqughanliqi yaki uruq-tughqanliri türkiyede bolghanliqi üchün jazalan'ghan Uyghurlargha türkiye ige chiqishi kérek. 21-Esirde xitayning Uyghurlargha qarita bundaq siyaset élip bérishini qobul qilghili bolmaydu”.

 Buningdin ilgiri amérikadiki kishilik hoquq qurulushi bilen enqerediki Uyghur tetqiqat instituti birlikte “Uyghurlarning musulman we türk kimliklirige qarita zulum” namliq doklat élan qilghan bolup, mezkur doklat 2021-yilighiche ashkarilan'ghan we türkiyedin toplan'ghan melumatlarni asas qilip hazirlan'ghanidi. Doklatta türkiyede 80 ming etrapida Uyghur barliqi, bu kishilerning türkiyege aliy mektep oqush, tijaret qilish, xitayning bésimidin qutulush üchün kelgen kishilerdin terkib tapqanliqi bayan qilin'ghan. Doklatta yene türkiyediki bezi Uyghurlarning Uyghurlarning heq we hoquqini qoghdash üchün xitaygha qarshi pa'aliyetlerge ishtirak qilip, xitayni eyiblewatqanliqi, xitayning türkiyediki bu Uyghurlargha qarita tehditining küchiyiwatqanliqi, hetta xitayning türkiyege jasus ewetip Uyghurlarni közitiwatqanliqi, türkiyediki Uyghurlarning uruq-tughqanlirini görüge éliwalghanliqi, eng wehimilik bolghini xitayning türkiye hökümitidin bezi Uyghurlarni qayturup bérishini telep qilip türkiyege bésim ishlitiwatqanliqi otturigha qoyulghanidi.

Mezkur doklatta türkiyege kélip ketken kishiler duchar bolghan külpetler delil-ispatlar bilen bundaq otturigha qoyulghan turuqluq xitay hökümitining, xitay puqralirining türkiyege sayahetke kélishini erkin qoyup bérishidiki meqset néme? ilgiri nurghun Uyghur türkiyege sayahetke kelgenliki üchün tutulup lagérlargha hetta türmilerge tashlan'ghanliqi melum bolghan idighu?

Mezkur doklatni teyyarlighan enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi bu heqtiki so'alimizgha jawab berdi. U, mundaq dédi: “Kéyinki yillarda xitay iqtisadiy kirizisqa uchridi. Shunga xitay hazir yéngi bir siyaset élip bériwatidu. Xitayning sayahet toghrisidiki qararimu iqtisadini janlandurush siyasitining bir qismidur. Türkiyeni bu tizimlikke qoyushi, belki türkiyening telipi bilen bolghan bolushi mumkin. Ötken ayda xitay tashqi ishlar ministiri wang yi türkiyeni ziyaret qilghan waqtidimu, meyli türkiye pirézidénti bolsun, meyli türkiye tashqi ishlar ministiri bolsun hemmisi xitay sayahetchilerning türkiyege kélishi mesilisinimu tilgha alghanidi” .

Doktor erkin ekrem ependi xitay hökümitining iqtisadiy qiyinchiliqlar tüpeylidin bundaq bir siyasetni yolgha qoyushqa mejbur bolghanliqini, shunga xitay hökümitige ishinip Uyghurlarning aldirap chet'elge chiqmasliqi kéreklikini ilgiri sürdi. U, mundaq dédi: “Buningdiki yene bir mesile Uyghur mesilisidur. Türkiyede uruq-tughqanliri bar Uyghurlar türkiyege sayahet qilip kélishi mumkin. Soda ishliri bilen shughulliniwatqan Uyghurlarmu kélishi mumkin, bezi Uyghurlar hökümetning xizmetliri bilen türkiyege kélishimu mumkin. Türkiyedin sherqiy türkistan'gha sayahetke baridighanlarmu chiqishi mumkin. Uruq-tughqanliri bilen körüshüsh tuyghusi we soda menpe'etining küchi bilen bezi Uyghurlar türkiyege kélidu dep oylaymen. Xitay élan qilghan 26 döletke barghanliqi üchün bezi Uyghurlar téxiche türmide we jaza lagérlirida. Uyghurlar bu achchiq sawaqni unutmasliqi kérek dep oylaymen. Uyghurlarning xitayning bu siyasitige derhal ishinip kétishimu xeterlik. Chünki xitay iqtisadining qattiq nacharliship kétishidin bundaq siyasetni yolgha qoyushqa mejbur boldi, xitay iqtisadini azraq ongshiwalsa yene bir nersilerni qilmaydu dégili bolmaydu” .

Emma hazirghiche téxi xitay sayahetchilerning xuddi kowid késilidin burunqidek top-topi bilen türkiyege kélishi bashlanmidi. Ashu 2017-yilidin bashlap türkiyege kelgenliki we yaki oqughanliqi üchün nurghun Uyghur lagérlargha solinish bashlinip, Uyghurlarning türkiyege kélishi toxtighanda taki 2020-yilighiche xitay sayahetchiler erkin halda türkiyege kélishkenidi.