Amérika awam palatasi qanun maqullap xitay bi'o-téxnika shirketliri bilen hemkarlishishni cheklidi

Amérika awam palatasining bayanatchisi mayk jonson(Mike Johnson) parlamént binasida söz qilmaqta. 2024-Yili 23-iyul, washin'gton.

Amérika awam palatasi 9-séntebir küni mutleq köp awazning qollishi bilen qanun maqullap, amérika fédératsiye apparatlirining BGI we “Wushi bi'ologiyesi” ni öz ichige alghan xitaydiki dangliq besh bi'o-téxnologiye shirkiti we bu shirketlerning shérikliri bilen hemkarlishishni chekligen. Shuning bilen bir waqitta amérika awam palatasining shu küni maqullighan yene bir qanunida, xitayning dangliq ademsiz uchqu shirkiti-DJI yeni “Dajyang keshpiyat shirkiti” ning mehsulatlirini amérika ul esliheliride ishlitish cheklen'gen.

Melum bolushiche, bu qanunlar amérika dölet mejlisining yazliq tetilni axirlashturup qayta xizmetke chüshüshining tunji heptisi xitayni nishan qilip chiqarmaqchi bolghan bir qatar qanun layihelerning bir qismi iken. Nöwette, amérika awam palatasining küntertipidiki xitayni nishan qilghan bir yürüsh qanun layiheliri xitayning iqtisad, siyasiy we téxnologiye jehetlerdiki tesir küchini chekleshke qaritilghanliqi qeyt qilinmaqta.

Amérika amérika awam palatasi qarmiqidiki “Amérika-xitay istratégiyelik riqabet pewqul'adde komitéti” ning re'isi jon molinar mezkur qanun layihesi awam palatasida maqullan'ghandin kéyin qilghan sözide awam palatasining xitay kompartiyesige “Intayin küchlük bir ortaq signal” bergenlikini bildürüp, “Amérika hergizmu xitay kompartiyesining gén sanliq melumatlirimizni oghrilishi we bi'o-téxnika teminlesh zenjirini kontrol qilishigha qarap turmaydu” dégen.

REUTERS/Michael Erman

Jon molinar “Bi'o-bixeterlik qanuni” namliq bu layihesi 9-séntebir awam palatasida awazgha qoyulushning aldidiki bes munaziride söz élip, bu xitay shirketlirining amérika dölet bixeterlikige tehdit peyda qiliwatqanliqi hemde buninggha a'it éniq delillerning barliqini éytqan. Jon molinar mundaq dégen:

“Shübhisizki, BGI, ‛wushi téxnikisi‚ we ‛wushi bi'ologiye shirketliri‚ning hemmisi (amérika) dölet bixeterlikige qobul qilghili bolmaydighan tehditlerni salmaqta. Buninggha a'it deliller éniq, shundaqla barliq palata ezalirigha melum.”

Melum bolushiche, mezkur qanun layihesi xitayning BGI yeni “Béyjing gén instituti” we bu shirketning qarmiqidiki MGI bi'o-téxnika shirkiti, MGI ning amérikadiki tarmaq shirkiti bolghan “Kompilét génétik shirkiti”, “Wushi kangdé dorigerlik téxnika shirkiti” (Wuxi AppTech) we “Wushi bi'ologiye shirkiti” ni chekligen. Amérika awam palatasining bu qanuni amérikaning dölet bixeterlikini nuqtiliq chiqish qilghan bolsimu, emma bu shirketlerdin BGI xitayning Uyghur DNA sanliq melumat ambiri qurup, DNA sanliq melumat ambirini Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilishta ishlitishige yardem qilish bilen eyiblinip kelgen idi.

Amérika massachusétis téxnologiye instituti gén tetqiqat tejribixanisining diréktori, doktor maysem mutellipowaning körsitishiche, BGI ning amérikadiki bir qisim kichik bi'o-téxnika shirketlirini sétiwélishi emeliyette bu shirketlerdiki gén sanliq melumatlirining xitaygha ötüp kétishidek “Ré'al xewp” shekillendürgen. Maysem mutellipowa 10-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda yene xitayning kelgüside bu gén sanliq melumatlirini ishlitip, nishandiki amérika puqralirigha “Siyasiy tuzaq” qurush mumkinchiliki barliqini tekitleydu.

Melum bolushiche, mezkur qanun awam palatasida 81 ge qarshi 306 awazning qollishi bilen maqullan'ghan. Lékin bu qanun layihesige amérika pirézidéntining imzasi qoyulup qanun'gha aylinishi üchün kéngesh palatasiningmu maqullishidin ötüshi telep qilinidu. Bu qanunni qollighuchilar bu qanun amérikaliqlarning shexsi salametlik we génétik uchurlirini, shundaqla amérika dora teminlesh zenjirini qoghdashtiki zörür tedbir, dep qarimaqta. Halbuki, amérika dölet mejlisining konkrét shirketlerni nishan qilghan qaratmiliqqa ige qanun chiqirishi az uchraydighan yétük heriketlirining biridur. Amérikadiki öktichi xitay ziyaliysi, “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash tehriri xu ping ependi, bu qanun layihesining xitay bi'o-téxnologiyede amérika jiddiy xiris peyda qiliwatqan bir waqitta chiqirilghanliqini tekitleydu. Xu ping 10-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq deydu:

“Bu qanun dölet bixeterliki, iqtisadi menpe'et we téxnika riqabitidin ibaret üch halqiliq nuqtini chiqish qilghan. Elwette, bu qanunni kéngesh palatasimu maqullishi we pirézidént imza qoyushi kérek. Bizge melumki, bi'o-téxnika saheside xitayning tetqiqat, ishlepchiqirish iqtidari we dunyawi tesiri téz kücheydi. Elwette, omumi jehettin xitay amérikagha yetmisimu, emma amérikagha éghir xiris peyda qilmaqta.”

Xu pingning qeyt qilishiche, bir partiye hökümranliqidiki istibdat bir hökümetning bu téxnikilarni özining siyasiy muddi'asi üchün ishlitishke urunushi, elwette amérika üchün chong xewp shekillendüridiken. Xu ping bu heqte toxtilip “Xitaydiki bu shirket we tetqiqat orunlirining hemmisi bir partiye istibdat hökümranliqidiki hökümetning qolida. Bu hökümetning bu téxnologiyeni özining siyasiy meqsiti üchün ishlitishi, elwette amérikigha éghir tehdit shekillendüridu. Mesilining tügüni del mushu yerde” dédi.

Halbuki, amérika massachusétis téxnologiye institutidiki doktor maysem mutellipowa, xitayning Uyghur DNA sini qalaymiqan ishlitishi, amérikaliqlar üchün bir agahlandurush signali bolghanliqini tekitleydu. Uning qeyt qilishiche, bu ehwal amérikaliqlarda “Xitay qandaqlarche Uyghurlarning DNA sini ularning ijazitisiz hemde shexsi mexpiyetliki bilen kari bolmighan halda ishlitiwéridu?” dégendek endishilerni peyda qilghan iken.

Roytérs agéntliqi ilgiri BGI shirkitining derijidin tashqi herbiy kompyutér bilen Uyghur we tibet ayallirining géni bilen xaraktérining baghlinishini analiz qilghanliqini bildürgen. Buningdin ilgiri BGI shirkiti Uyghur élide “Gén bankisi” we “Edliye hemkarliq merkizi” quridighanliqini élan qilghan. Arqidinla amérika hökümiti BGI ning “Shinjang yipek yoli BGI” we “Lyu xé BGI” namliq ikki tarmaq shirkitini soda ministirliqining qara tizimlikige kirgüzgen idi.

Amérika awam palatasining 9-séntebir künidiki awaz bérishte yene “Xitay kompartiyesining ademsiz uchqulirigha qarshi turush qanun layihesi” ni maqullap, bu layiheni dölet mudapi'esige hoquq bérish yilliq qanunigha kirgüzgenliki melum. Melum bolushiche, bu qanun layiheside amérika dölet mudapi'e ministirliqining xitay ademsiz uchqulirini tekshürüshi, xitayning dajyang yeni “DJI Téxnika shirkiti” ishlepchiqarghan mehsulatlarni amérika alaqe komitétining tizimlikige kirgüzüp, bu mehsulatlarni amérikada sétish we ishlitishni cheklesh telep qilinmaqta iken.