Xitay bilen talibanning soda hemkarliqi we kelgüsi xirislar (2)

Afghanistan talibanlirining tashqi ishlar ministiri amir xan muttaqi(Amir Khan Muttaqi) xitay tashqi ishlar ministiri wang yini kütüwaldi. 2022-Yili 24-mart, kabul, afghanistan.

Nöwette döletler ara munasiwetni tutup turghan eng muhim nerse din we idé'ologiye bolushtin köre, iqtisadiy menpe'et we siyasiy riqabet bolup, kommunist xitay bilen “Sheri'et döliti” qurush ghayisidiki talibanning din we idé'ologiye perqini qayrip qoyup, diplomatiye we soda jehette hemkarliqni dawamliq kücheytishi buning muhim ipadisi bolup otturigha chiqmaqta.

Pirogrammimizning aldinqi qismida, xitayning afghanistandin alidighan tamozhna béjini pütünley bikar qilghanliqini we afghanistandin muhim kan bayliqlirini import qilishqa keng yol achqanliqini, eslidimu xitayning afghanistanni “Bir belbagh bir yol” pilanining muhim türi bolghan “Xitay-pakistan iqtisad karidori” qurulushigha élip kirmekchi bolghanliqini, shu arqiliq afghanistandinmu pakistan'gha oxshash paydilanmaqchi bolghanliqini bayan qilghaniduq.

Pakistanliq diplomat, gé'o-siyasiy xeter analizchisi doktor farhat asif linkdin (Linkedin)hésabida élan qilghan maqaliside bayan qilishiche, gerche afghanistanda xewpsizlik mesilisi hemde taliban hökümiti bilen apaq-chapaq bolushning gé'o-siyasiy xetiri mewjut bolsimu, xitayning niyiti talibanning iqtisadini qutquzush we ulargha yardem bérish arqiliq bu rayondiki tesirini kéngeytish iken. Halbuki bu pilanning emelge éshish-ashmasliqi na'éniq bolup, bu jeryandiki tereqqiyatlar xitay-taliban munasiwiti, shundaqla xelq'ara sodigha chong tesir körsitidiken.

Türkiyediki weziyet analizchisi memettoxti atawulla xitayning nöwette afghanistanda jughrapiyelik siyasiy üstünlükni igilesh arqiliq, Uyghur élige kélidighan her qandaq xewp-xeterdin saqlanmaqchi boluwatqanliqini bildürdi.

AP

Türkiye hajettepe uniwérsitéti dotsénti, doktor erkin ekremning qarishiche, taliban hökümiti xitaydin yardem élish bedilige afghanistandiki Uyghurlarni kontrol qilip turidiken, shunga hazirche afghanistanda xitay üchün birer tehdit mewjut emesken.

Amérika kéngesh palata ezasi marko robiyo 31-öktebir X hésabida uchur élan qilip, “Xitay kommunistliri bilen talibanlarning soda qilishi héchkimni heyran qaldurmaydu. Bu, bashqa döletlerge shuni agahlanduriki, kommunist xitay téximu köp menpe'et élish üchün térrorist hakimiyet bilen téximu zich hemkarlishidu” dégen.

Bu uchurgha inkas yazghanlardin beziliri kommunizm dégen nersining tarixtin béri térrorizmning béshi bolup kéliwatqanliqini, kommunist xitayningmu 70 yildin béri insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqanliqini, shundaqla bügünki künde taliban, xamas, hézbulla we iran islam inqilabiy küchlirini qoral, ashliq, pul we téxnika bilen teminlewatqanliqini otturigha qoyghan.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang ependi kommunist xitay bilen talibanning nöwiti kelse bir-biri bilen soqushidighan hakimmutleq, zorawan, térrorist küchler bolsimu, amérikagha qarshi turushta hemkarlishidighanliqini bildürüp mundaq dédi:

“Xitay bilen talibanning dunya qarishi oxshimaydu, shi jinping pütün dunyagha xitayning hakimmutleq idiyesini teshwiq qilsa, taliban dunya xelipiliki idiyesige ésilidu. Emma yéqin mezgilde her ikki dölet amérikani düshmen hésablaydu we uninggha birlikte qarshi turidu. Melum nuqtida xitay bilen taliban ölgüche élishidighan düshmenlerge oxshaydu, emma hazir ular amérikani aghdurush üchün hemkarlishiwatidu”.

Erkin ekrem ependining bildürüshiche, kommunist xitay bilen talibanning meqset-ghayiliri oxshimisimu, emma öz idiyelirini dunyagha téngish jehette oxshashliqi bar iken.

Memettoxti atawullaning qarishiche, kommunist xitay bilen taliban idé'ologiyesi oxshashla démokratiyege düshmen idé'ologiye bolup, ular öz xelqini el rayi boyiche emes, qoral küchi bilen bashquridiken.

Bügünki dunyada mustebit tüzümni démokratiyege qarshi qoyuwatqan xitay bilen rusiyening, taliban hakimiyiti bilen mahiyet jehettiki oxshashliqi bu döletlerning iqtisad we diplomatiye jehettimu hemkarlishidighanliqidin bésharet béridighandek körünsimu, kelgüside amérika bashchiliqidiki gherb döletlirining démokratik qimmet qarishining haman üstünlük qazinidighanliqi tarixning muqerrer yüzlinishi dep qaralmaqta.