Közetküchi stiwén: “Malik nebi öz qérindashlirining jesiti üstide ussul oynawatidu!”

Uyghur diyaridin kelgen atalmish “Wetenperwer tor cholpini” malik (solda) bilen xitay hökümitining Uyghur mejburiy emgek jinayitini aqlighan chet'ellik yutubér raz gal-or(gawyüsi) isra'iliyening tél-awifta uchrashti, 2022-yili 27-öktebir.

Yéqinda ijtima'iy taratqularda tarqalghan malik nebi ésimlik bir Uyghur wiybo cholpinining isra'iliyelik yutubér raz gal-or (Raz Gal-Or) bilen chüshken süriti muhajirettiki Uyghurlar arisida küchlük ghulghula qozghidi. Raz gal-or,  yeni xitayda gaw yowsi  (高佑思) dégen xitayche isim bilen dangliq bolghan bu yutubér ötken yili xitay hökümitining Uyghurlarni mejburiy emgekke séliwatqanliq jinayitini aqlap ishligen bir yürüsh widiyoliri bilen diqqet tartqanidi.

Malik nebi, gaw yowsi bilen chüshken süritini instégram qatarliq barliq ijtima'iy taratqularda tarqatqan bolup, amérika, yaponiye, en'giliye we bashqa jaylarda yashawatqan Uyghurlar malik nebining bu resimining astigha özlirining inkaslirini yazghan. Inkaslarda ular xitay hökümitining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqi we bu jinayitini ashu gaw yowsidek “Chet ellik teshwiqatchilar” arqiliq yuyushqa urunuwatqanliqini eskertken. Ular yene uning bu xil ehwalda öz yurtidiki yurtdashlirining ehwalini oylap baqqan- baqmighanliqni sorighanda, malik nebi bu türdiki inkaslarning hemmisini öchürüwetken.

Amérikada turushluq qelbinur ghénining hedisi renagül ghéni 2018‏-yili lagérgha élip kétilip, 2020-yili 17 yilliq késiwétilgenidi. U malik nebining resimining astigha xitay hökümitining Uyghurlargha we a'ilisige yürgüzüwatqan jinayitini bildürüp inkas yazghan. Qelbinurning radiyomizgha éytishiche, malik nebi uninggha ayrim uchur yézip, set gepler bilen tillighan.

Malikning Instagram korunishi

Nyu-yorkta yashaydighan Uyghur yash stéwénmu malik nebining instégramdiki resimining astigha mundaq dep yazghan: “Uyghurlarning bügünkidek échinishliq weziyitide, Uyghur bolush süpiting bilen rohini pulgha satqan, shinjangdiki irqiy qirghinchiliqni aqlashqa urunuwatqan bir qara niyet bilen apaq-chapaq bolsang qandaq bolidu? ashu jaza lagéridiki yurtdashliringgha , mejburiy emgekke séliniwatqan qérindashliringgha yüz kilelemsen?...”

Melum bolushiche, raz gal-or, yeni gaw yowsi “Xitay-isra'iliye soda uyushmisi”ning pexriy re'isi, isra'iliyelik sodiger amir gal-or (Amir Gal-Or) ning oghli iken.  Amir gal-or (xitayche isimi高哲铭) “Infiniti guruhi” (Infinity) ning qurghuchisi. Infiniti goruhining qurulushini bolsa xitay tereqqiyat bankisi meblegh bilen teminligen iken. 2017-Yili  gal-or 20 yildin buyan xitay-isra'iliye soda munasiwitige qoshqan zor töhpisi üchün, xitay hökümiti teripidin “Dostluq mukapati” gha érishken iken. Bu mukapat xitay hökümitining chet ellik mutexessislerning xitayning iqtisadiy tereqqiyatigha qoshqan töhpisi üchün bergen eng aliy sherep mukapati iken. 2020-Yili 1-ayda gal-or xitaydiki “Xitay-isra'iliye soda uyushmisi”ning pexriy re'islikige teyinlen'gen. 

Gaw yowsi, amérika bashchiliqidiki gherb döletliri xitayning Uyghur rayonida ishlepchiqirilghan paxta mehsulatilirigha jaza tedbirliri qollan'ghandin kéyin,  “Chet ellik sayahetchi” namida Uyghur rayonidiki kéwezlikler we zawutlarda ishlewatqan Uyghurlarni ziyaret qilsh arqiliq, Uyghur mejburiy emgikini yoqqa chiqirishqa urun'ghan chet ellik teshwiqatchlarning biri idi. Gaw jiming we gaw yowsi dada-balining xitay hökümiti bilen bolghan bu xil yéqin hemkarliqi weziyet közetküchilirining diqqitini tartqan.

Biz gaw yowsi toghriliq chiqqan bu uchurlar heqqide uning öz inkasini élish üchün, uning bilen alaqilishishiqa tirishqan bolsaqmu, emma u yazghan élxetlirimizge jawap qayturmidi. Ötken yili 4-ayda gaw yowsining Uyghur rayonigha birip atalmish “Kéwezlikler we zawutlarda özliri xalap ishlewatqan Uyghurlar”ni ziyaret qilish arqiliq, xitay hökümitining Uyghurlarni  mejburi emgekke séliwatqanliq jinayitini aqlap ishligen bir yürüsh  widiyoliri tarqalghanidi. Biz eyni waqitta uningdin so'al sorap élxet yazghan iduq, emma u shu waqittimu jawap qayturmighanidi. 

Özining kimlikini ashkarilashni xalimighan stéwén bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilidi. U malik nebining atayin isra'iliyege bérip gaw yowsi bilen körüshkenlikining yaxshi alamet emeslikini tekitlidi. Uning éytishiche, u malik nebige ürümchidiki waqtidila diqqet qilghaniken. U chaghlargha malik nebi amérikada bolup, uning amérikani chüshürüp xitayni maxtap ishligen widiyoliri wiyboda nahayiti dangq qazan'ghan iken. U shuningdin kéyin mexsus xitayning teshwiqatini qilidighan mezmunlarni köplep ishligen.

Malik nebi bilen toluq ottura mektepte parallél sinipta oqughan bir mektepdishining radiyomizgha bildürüshiche, malik nebi Uyghur rayonining ghulja shehiridin bolup, ghulja sheherlik 3-ottura mektepte “Qosh tilliq sinip”ta oqughaniken. Malik nebining ijtima'iy taratquliridiki uchurlargha qarighanda, u 2013-yilidin 2018-yilighiche, amérikadiki rutgéris unwirsitéti (Rutgers University) da pul-mu'amile kespide oqughan iken. Bu mezgilde uning xitayni maxtap ishlep wiyboda tarqatqan widiyoliri xitayda qizghin alqishqa érishken, hetta xitay jem'iyetliri teripidin “Wetenperwer muhajir oqughuchilarning ülgisi” bolup bahalan'ghan. Malik nebi “Wetenperwer muhajir oqughuchilarning ülgisi” obrazi bilen xitayda dangliq tor cholpinigha aylan'ghan bolup, hazirghiche  wiybodiki egeshküchisi  2 milyon 800 mingdin köp iken. 

U aldinqi ayning 3-küni, yeni xitaydiki yuqum kontrol ehwali taza yuqiri pellige chiqqan künlerde béyjingdin london'gha yétip barghan. Uning chet elge chiqishi bir türküm xitay tordashliri teripidin “Wetenni tashlap qachqan  xa'in” dep qattiq tenqidleshke uchrighan. 10- Ayning 7-küni, malik nebi wéybogha uzun yazma yollap, özining meblegh toplighanliqini we amérikada shirket qurghanliqini ashkarilighan. Uning bu yazmisda yeneTikTok  we YouTube ni tawarlashturush we xitay shirketlirining shimaliy amérika bazirini tereqqiy qildurush üchün xizmet qilidighanliqini bildürgen. U yazmisining axirida yene “Men izchil xitay puqrasimen, kelgüsidimu peqetla xitay puqrasi bolimen” dep yazghan. U ijtima'iy taratqulargha yazghan bu bayanati arqiliq, özining xitaygha bolghan sadiqliqini tekitleshni untup qalmighan.

Qelbinur ghéni ziyaritimiz jeryanida, Uyghurlarning öydin talagha chiqishi tes boluwatqan bu künlerde, malik nebining nechche dölet atlap pa'aliyette bolushini, xitay hökümiti chet ellerdiki teshwiqatini kücheytish üchün mexsus orunlashturghan, dep qaraydighanlqini bildürdi.  

Stiwénmu ziyaritimiz jeryanida malik nebining özini héchqachan “Uyghur” dep baqmighanliqini tekitlidi. U yene mundaq dédi: “Men kichikimdin xitayche mektepte oqughan we xitayning ichkiri sheherliride on nechche yil yashidim. Xitay bolup ketsem, men bolup ketsem bolatti. Uyghurlarning körüwatqan künini körmeske sélishqa méning wijdanim  unimaydu. Malik nebige oxshashlar ‛öz qérindashlirining jesiti üstide ussul oynawatidu‚”.

Qelbinur ghéni ziyaritimizning axirida, malik nebi eger rastinlar amérika tupriqida yashap Uyghurlarning menpe'itige ziyan salidighan teshwiqatlar bilen meshghul bolsa, amérikada maqullan'ghan Uyghurlar heqqidiki qanunlar arqiliq bir terep qilinishni ümid qilidighanliqni bildürdi. 

Malik nebi xitaydiki ijtima'i alaqe tor supisi wéyboda xitayche maki (马克) dégen isim bilen tonulghan iken. Melum  bolushiche, u 1994-yili ghuljada tughulghan bolup, toluq ottura mektepni ghulja sheherlik 3-ottura mektepte oqughan iken. Kéyin u amérikagha oqushqa kélip, 2018-yili rutgérs uniwérsitétining soda inistitutini püttürgen iken.

U 2017-yili 12-ayning 3-küni féysbuktiki shexsiy hésabat bétide, özining 2017-yili 12-ayda béyjinggha qaytip axbarat élan qilish yighinlirigha qatniship nutuq sözligenlikini we hayatidiki eng yaxshi tughulghan künini ötküzgenlikini yazghan.

Malik nebi 2018-yili rutgérs uniwérsitétini püttürgendin kéyin, kolumbiye uniwérsititigha aspirantliqqa qobul qélin'ghan. Emma u bu mekteptiki oqushini dawam qilmighan. Uni tonuydighan radiyo anglighuchilirimizning radiyomizgha yetküzgen melumatlirigha qarighanda, u kolumbiye uniwérsitétide aspirantliqta oquwatqan mezgilde, béyjidiki chingxu'a unwirsitétining oqush mukapat puligha érishken we béyjinggha qaytqan. Uning ijtima'iy taratqularda tarqatqan uchurlargha qarighanda, bu yil 6-ayning 25-küni chingxu'a uniwirsitétidin magéstérliq unwanigha érishken iken.