Xitay qachan'ghiche dunyadin heqiqetni yoshuridu?

Melumki, ikki yildin buyan xitay kommunist hakimiyitining Uyghur élida élip bériwatqan milliy, diniy, medeniyet we iqtisadiy basturush siyasiti, bolupmu atalmish “Qayta terbiyilesh lagérliri” ni qurup, ulargha milyonlighan Uyghur, qazaq, qirghiz we bashqimu türk-musulman milletlirini qamawatqanliqi heqqidiki xewer-maqaliler dunyawiy taratqularda toxtimay élan qilinip kelmekte. Kéyinki waqitlarda ehwal shu qeder merekkepleshkenki, xitay ichidiki omumiy weziyet, bolupmu chet'ellerdiki Uyghur we qazaqlarning lagérlargha solan'ghanlar heqqide üzlüksiz guwahliq bérishi xitay da'irilirini öz jinayetlirini yoshurush we aqlash üchün her qandaq héligerliklerni ishlitishke mejburlimaqta. Bu heqte metbu'atlarda élan qilin'ghan bezi maqalilardinmu biliwélishqa bolidu.

Yéqinda “Féysbuk”, “Wats'ap” qatarliq ijtima'iy taratqularda rabiye qadir xanimning jiyeni, amérika Uyghur birleshmisining re'isi quzzat altayning dadisi memet qadirning sözligen widéyosigha qilghan jawabi qazaqistandiki Uyghurlarni hayajanlandursa, yene bir tereptin, xitay da'irilirining mundaq teshwiqat heriketliri qattiq ghezeplendürmekte. 

Igilishimizche, xitay özining Uyghur rayonida élip bériwatqan teqibleshlirini dunya jama'etchilikidin yoshurush üchün zhurnalistlardinmu paydilanmaqtiken. Yéqinda “Özbékistan xelq herikiti” ning tor bétide élan qilin'ghan “‛satqun‚ özbék zhurnalistliri” namliq maqalide xitayning Uyghur élida yürgüzüwatqan her tereplimilik basturush siyasiti yorutulghan. Maqalide xitay teshwiqatlirining özbék zhurnalistlirighimu yetkenliki, hetta ular üchün mexsus seperlerningmu uyushturulghanliqi éytilghan. Uningda mundaq déyilgen: “Xitayning iqtisadiy utuqliri toghriliq özining hayajan tesiratliri bilen ortaqlashqan özbék zhurnalisti muhemmedjan abidof ‛gherb jama'etchiliki bu mesilige bir tereplime yandishiwatqan we bu mesilini, yumshaq éytqanda, obyéktiwsiz yorutiwatqan gherb ammiwiy axbarat wasitilirining pikirlirige asaslanmasliqi kérek‚ dep hésablaydighanliqini éytqan. ‛tinchliq bolghan yerde tereqqiyat bar. Bu xitayning tinchliqni teminlesh üchün tallighini‚, -dep tekitlidi özbék zhurnalisti xitayning Uyghurlargha qaratqan ammiwiy teqibleshlirini qollap.”

Xitay bügünki künde hetta döletning ichkiy rayonlirida yüz bériwatqan weqelernimu dunyadin yoshurushqa urunmaqta. 

Shundaq weqelerning biri wuxen shehiride peyda bolghan SARS tipidiki wuxen wirusining bashqa rayonlargha tarilishi bolup, bu mesile dunya metbu'atlirining asasiy témilirining birige aylanmaqta. 

“Zakon qazaqistan” axbarat agéntliqi élan qilghan “Xitaygha köchüp barghan qazaqistanliq ayal wirus sewebidin elde néme boluwatqanliqini sözlep berdi” namliq maqalida éytilishiche, xitayda hazir bu késel 440 ademge yuqqan bolup, bu weqe ahalini qattiq endishige salmaqtiken. Hökümet orunlirimu, axbarat wasitilirimu bu heqte süküt saqlimaqtiken. 

Xitay özining Uyghur élidiki jinayetlirini yoshurush üchün néme qiliwatidu? xitay qachan'ghiche dunyadin heqiqetni yoshuridu?

Hazir almuta wilayitining chélek yézisida yashawatqan dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki wekili sedirdin ayupof ependining pikriche, xitayning Uyghur élidiki jinayiti pakitliq halda dunyagha ashkarilinip bolghan iken. U xitayning bu jinayetlirini aqlap, heqiqetni dunyadin yoshurush üchün her qandaq quwluq-shumluqlargha bériwatqan bolsimu, emma buningdin héch qandaq netije chiqmaydighanliqini, buning barliqigha öziningmu guwahchi bolalaydighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Mesilen, qéyni'anam peqet hejge barghanliqi üchün yaki misirgha bérip, qizini oqutqanliqi üchün 19 yilgha sotlinip ketti. Ayalimmu we bashqilarmu shularning guwahchisi. Xitayning aldamchiliqi 70 yildin buyan dawamliship kéliwatidu.”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistandiki Uyghur pa'aliyetchilirining biri tursun arziyéf ependi kéyinki waqitlarda dunyagha tügel pash bolushtin chöchügen xitayning özini aqlashning charilirini izdewatqanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Öz waqtida hemmisi wetendiki bar tughqanlirini guwahliqtin ötküzüp, ularni dunyagha tonutqanliqi üchün xitay qorqup, ige chiqqanlarning aman qalghanliri bar iken. Xitay burundin pütkül dunyani aldap kéliwatatti. Hazir xitay ottura asiyaning köp yerlirini igilep ketti. Ige chiqqanlarni saqlap qalduq. Ige chiqmighanlar yoqap ketti.”

Tursun arziyéf yene xitayning bügünki wehshilikige peqet birliship qarshi turushqa bolidighanliqini, Uyghurlarningmu qazaq, qirghiz, özbék qérindashlirigha oxshash öz dölitige ige bolushni xalaydighanliqini bildürdi. 

Ziyaritimizni qobul qilghan ataqliq sha'ir abdughopur qutluqof ependi mundaq dédi: “Üch milyon'gha yéqin Uyghur xelqi we qazaq, qirghiz qérindashlar türmide yétip turup, shularning tayighini yep turup, kommunist jallatlarning yawuzliqini dunyagha yéyiwetti. Silerni azad qilipla, chiqip kétimiz dep aldap kirgenler chiqip kétish bu yaqta tursun, u yerning xojayini bolmaqchi. Xitayning meqsiti bizni yoqitiwétish.” 

Abdughopur qutluqof shi jinping bashliq xitay kommunistlirining axirqi waqitlirida bek ghaljirlashqanliqini, bu tüzümge mutleq ishinishke bolmaydighanliqini, pütkül hayati dawamida musapirliqning derdini körgen özining buninggha alliqachan közi yétip bolghanliqini otturigha qoydi.

Siyasetshunas qehriman ghojamberdining qarishiche, kommunist xitay hökümiti dunyadiki eng aldamchi, eng ighwachi dölet bolup, u hazir pütkül dunya aldida ikkiyüzlük siyaset yürgüzüwatqan iken. U mundaq dédi: “Buning yarqin bir misali xitayning siyasitini dunyagha pash qilghan guwahliq bérish. Kéyinki waqitlarda yüzligen yashlar heqiqiy pakitlarni dunyagha pash qiliwédi, xitay u yaqtiki tughqanlirini widéyo arqiliq sözlitiwatidu. Shu arqiliq xitay, birinchidin, Uyghurni, ikkinchidin, dunyani aldimaqchi. Meqsiti-dunya miqyasidiki Uyghurni qollash herikitini toxtitish. Yéqinda xitay imza qoyghan iqtisadiy kélishimning özi chékinish arqiliq aldashtur.”

Qehriman ghojamberdi xitaygha qarshi guwahliq bérishni téximu kücheytishning, xitayning heqiqiy siyasitining mahiyitini höjjetlik pash qilishning, xitay siyasitining barliq sahelirige hujumni yenimu ewj aldurushning zörürlikini, peqet shu waqittila xitayning chékinidighanliqini bildürdi.