Xitay bash elchisi shyé féngning Uyghur balilarning ussullirini teshwiqat üchün ishlitishi küchlük tenqidlerge duch keldi

Xitayning amérikada turushluq bash elchisi shyé féng muxbirlarning so'aligha jawab bériwatqan körünüsh. 2023-Yili 23-may, nyu-york

Xitayning amérikada turushluq bash elchisi shyé féng (Xie Feng) 25-aprél özining X hésabida Uyghur balilirining oxshimighan sorunlarda oynighan usulliridin kirishtürülüp yasalghan bir widiyoning üstige “Wah, ular heqiqeten ussul oyniyalaydu” dep yazghan we “Shinjang” dégen xeshteg bilen hembehirligen.

Bu widiyoning astigha chüshken inkaslargha qarighanda, shyé féng teripidin hembehirlen'gen bu widiyo muxbirlarning, siyasiy pa'aliyetchilerning we a'ile ezaliri xitayning lagér we türmilirige qamalghan muhajirettiki Uyghurlarning küchlük diqqitini qozghighan.

“Amérika awazi” radiyosining Uyghur muxbiri qasim abduréhim, shyé féng hembehirligen widiyogha inkas qayturup mundaq dep yazghan: “Bash elchi shyé féng (Uyghur balilirining usuligha bergen) inkasingizgha rehmet. Uyghurlar öz medeniyitini qoghdashta heqiqeten qizghin bir millet. Sizni washin'gtondiki studiyemizde heqiqiy Uyghur ussulini körüshke teklip qilimen. Ussul körgech alahide ussul talanti bar Uyghurlarni öz ichige alghan yoqitiwétilgen Uyghurlar heqqidimu sözlisheyli. Sizning bu heqtiki chüshenchiliringiz anglighuchilirimiz üchün tolimu qimmetlik, dep qaraymen. Siz bizge muwapiq bir waqitni éytsingiz, bu ziyaretni orunlashturayli”.

“Erkin asiya radiyosi” xitay bölümining muxbiri su yütong shyé féng hembehirligen widiyoning astigha mundaq inkas yazghan: “Nomus, shyé féng! siz bash elchilik salahiyitingizdin bekrek xitay kompartiyesining teshwiqat qoraligha oxshap qapsiz! xitay da'iriliri bir qisim Uyghurlarning ussul oynawatqan saxta sinlirini süretke aldi. Belkim bu artislarning a'ile-tawabi'atliri jaza lagérlirida tutup turuluwatqan bolushi mumkin, ularning a'ile-tawabi'atliri xitay kompartiyesi teripidin görüge élin'ghan bolushi mumkin. Buninggha jawab bérelemsiz? shinjangdiki jaza lagérliri taqaldimu? 21-esirde Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq toxtidimu? Uyghur qul ishchiliri qilghan emgiki üchün bashqilargha oxshash ish heqqige érishtimu? piroféssor ilham toxti we piroféssor rahile dawut néme üchün tutuldi. . . ? shinjangdiki Uyghurlar erkin-azade iltimas sunup pasport alalamdu? xitay kompartiyesi xelq'ara zhurnalistlarning shinjanggha erkin kirishige yol qoyamdu? méning shinjanggha bérip ziyaret qilghum bar.”

Su yütong bu heqtiki inkasini radiyomiz Uyghur bölümige élxet arqiliq bildürdi, u xétide mundaq dep yazghan: “Bir nechche kün ilgiri, bir qanche oqughuchi xarward uniwérsitétida shyé fénggha qarshi namayish qilghanidi. Shyé féngning X tiki bu uchuri yuqiriqi oqughuchilarning namayishining nahayiti toghra ikenlikini ispatlidi. Amérika hökümiti xitay bash elchisining yalghan uchur tarqitishigha yol qoymasliqi kérek.”

Mezkur widiyoning astigha yene 1989-yili béyjingdiki tiyen'enmén maydanida basturulghan oqughuchilar namayishqa a'it resimlermu chaplan'ghan bolup, “Ular béyjingdimu ussul oynighanidi” dégen yazmilar bilen hembehirlen'gen.

“Xitaydiki kishilik hoquq mesilisi” teshkilatining diréktori jow féngso (Zhou Fengsuo) ependi tiyen'enmin oqughuchilar herikitining teshkilligüchiliridin biri bolup, uzun yillardin biri xitayda yüz bériwatqan kishilik hoquq mesililiri, jümlidin Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisigimu yéqindin köngül bölüp kéliwatqan siyasiy pa'aliyetchilerning béri. U shyé féngning X de hembehirligen widiyosi heqqide radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U shyé féngning bu teshwiqat xaraktérlik widiyoni hembehirlishining amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkén (Antony Blinken) ning xitay ziyaritidin ilgiri élan qilin'ghan doklatta shinjangdiki irqiy qirghinchiliqning dawam qiliwatqanliqini tilgha élishi bilen munasiwetlik ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Méningche, amérika tashqi ishlar ministirliqning bu doklati xitay terepning, yeni shyé féngning tarqatqan widiyosigha oxshashla bir teshwiqat ilip bérishining bir sewebi. Bilinkénning doklatta éytqanliri heqiqet. Elwette, déyilishi kérek. Amérika hökümiti Uyghur mesilisini xitay bilen bolghan munasiwette da'im tilgha élip keldi. Amérika xitay hakimiyitining dölet ichidiki basturushlirini peqetla kishilik hoquq mesilisi dep qarimasliqi kérek. Shyé féng tarqatqan balilarning widiyosi xitayning tipik xaraktérlik siyasiy teshwiqatlirining biri. Ular bu xil teshwiqatni da'im qilidu, ular teshwiqatta wasite tallimaydu.”

Uyghur pa'aliyetchi, balilar ma'aripi tetqiqatchisi abduweli ayup ependi bu heqte radiyomizgha söz qilip, xitay hakimiyitining teshwiqatta wasite tallimaydighanliqini, xitay ussul oynawatqan birqanche Uyghur balilarni teshwiqat üchün ishletken bilen, emeliyette nechche minglighan Uyghur balilirining balilar lagérlirida turuwatqanliqini tekitlidi.

Shyé féngning tarqatqan widiyosida diqqet qozghighan yene bir nuqta shuki, mezkur widiyoda ussul oynawatqan balilarning hemmisi Uyghur bolsimu, lékin xitay bash elchisi shyé féng héchbir yerde “Uyghur” atalghusini ishletmigen, eksiche widiyoning béshigha alahide qilip “Shinjang” dégen xitayche namni ishletken.

Jow féngso ependi bu heqte toxtilip, xitay terepning qesten “Uyghur” dégen millet atalghusini ishlitishtin qéchiwatqanliqni eskertip ötti: “Xitay terepning bu xil shekilde ‛Uyghur‚ atalghusini ishlitishtin qéchishi, emeliyette Uyghurlarning kimlikini, millet süpitide mewjutluqini inkar qilghanliq, ularning hoquqini ret qilghanliqtur. Xitayning Uyghurlargha qaratqan basturushi hazir pütün dunyada bilindi. Bu xitayning Uyghurlarni millet süpitide yoq qilip körsitishtiki bir istratégiyesi. Shunga ular ‛Uyghur‚ dégen millet ismini ishlitishtin qachidu.”

Abduweli ayup ependi bu heqte toxtilip, xitayning atalmish “Shinjangliq” kimlikini “Uyghur” kimlikining ornigha dessitish pilanining burundin barliqini eskertti.

Abduweli ayup ependi axirida mundaq dédi: “Xitay hakimiyiti Uyghur ewladlirini ‛xitay‚ qilip chong qilishqa her qanche küchisimu, emma muweppeqiyet qazinishi natayin. Chünki tetqiqat nuqtisidin éytqanda, kimliki inkar qilin'ghan her qandaq milletning öz kimlikini izdishi téximu küchlük bolidu.”

Xitay bash elchisi shyé féng we yaki washin'gtondiki xitay elchixanisi X de shyé féngning hésabi arqiliq tarqitilghan widiyoning astigha yézilghan muxbirlarning so'alliri yaki a'ilisi lagér türmilerge qamalghan muhajirettiki Uyghurlarning sorighan so'allirining héchbirige jawab bermigen.