“Islam dinini xitaychilashturush” ning yéngi qedimi: “Qur'an” ni qayta terjime qilish xizmiti

Qeshqer shehiri bulaq béshi kochisidiki meschitke ésilghan qizil teshwiqat lozunkisi, 2017-yili iyul.

Xitay hökümiti “Islam dinini xitaychilashturush” heqqidiki besh yilliq xizmet pilanini élan qilghan 2019-yili xitay hökümitining diniy sahege mensup emeldarliri, jümlidin xitay “Memliketlik islam jem'iyiti” ning re'isi yang faming xitay hökümitining kaniyi bolghan “Yershari waqti” gézitining ziyaritini qobul qilghan hemde bu heqte söz qilghan. U shu waqitta “Islam dinini xitaychilashturush dégenlik hergizmu dinni yaki diniy desturlarni özgertishtin dérek bermeydu. Eksiche, islam dinini sotsiyalistik jem'iyetke we sotsiyalistik qurulushqa téximu yaxshi xizmet qildurush, démektur” dégen. U xitay hökümitining islam dinigha neqeder “Köngül bölidighanliqi” gha ispat teriqiside “Qur'an kerim” ning Uyghurche, qazaqche we qirghizche terjimilirining neshr qilin'ghanliqini misal qilip “Dölitimiz hazir islam dinigha da'ir barliq pa'aliyetlerni toluqi bilen qoghdawatidu” dégen. Bu bayanat 30-iyul küni ürümchi shehiride échilghan “Shinjangdiki islam dinini xitaychilashturush xizmitini téximu yaxshi ishlesh” témisidiki yighinda yene bir qétim otturigha qoyulup, “Shinjangda islam dinini sotsiyalizm qurulushi üchün téximu yaxshi jari qildurushta ‛qur'an‚ning terjimisinimu bu nishan'gha uyghunlashturush lazim” dep tekitlendi. Shuning bilen birge “Qur'an” ning yéngi Uyghurche terjimisiningmu yéqin kelgüside otturigha chiqishidin bésharet bérildi.

“Qur'an” ning yéngi terjimisi we “Zamanning teqezzasi” gha yandashqan oyunlar

Uyghur tarixigha da'ir matériyallarda körsitilishiche, Uyghurlar 10-esirde islam dinini resmiy qobul qilghandin tartip az dégendimu 20 nechche qétim “Qur'an” ni Uyghur yaki “Türkiy til” gha terjime qilip chiqqan. Shularning ichide eng mukemmel xizmetlerning biri yétilgen diniy alim muhemmed salih ishligen Uyghurche “Qur'an” terjimisi bolup, 1980-yillarda tunji qétim neshr qilin'ghandin tartip Uyghur jama'itining söyüp oqushi we ortaq étirap qilishigha érishken eng mukemmel nusxa, dep qarilip kelmekte. Bu terjimining biwasite ereb tilidin wujudqa chiqishi tüpeylidin “Qur'an” diki köpligen diniy uqumlar Uyghur jama'itige rawan we ammibab tilda tolimu chüshinishlik qilip yetküzüp bérilgen. Ene shundaq yüksek mes'uliyetchanliqni telep qilidighan bu qeder yitük xizmetni wayigha yetküzüp tamamlighan muhemmed salih damolla xitay hökümiti teripidin tutulup, 2018-yili 82 yéshida Uyghur diyaridiki lagérda qaza qilghandin kéyin u terjime qilghan “Qur'an” Uyghurlar arisida téximu zor derijide etiwarlinishqa muyesser bolghan.

Social Media

Derweqe Uyghur diyarida “Diniy keypiyatni suslitish” shamili otturigha chiqqan 2010-yilliri gerche “Islam dinini xitaychilashturush” sho'ari otturigha qoyulmighan bolsimu, xitay hökümitining alliqachan Uyghurlardiki islam étiqadini yoqitishni muhim xizmet nishanliridin qilip békitip bolghanliqi aydinglashqan. “Diniy tuyghuni suslashturush” namida shu waqittila bir qatar “Qanunsiz” qilmishlarning we kiyim-kécheklerning tizimliki élan qilin'ghan. Del ene shu waqitlarda Uyghurlarning “Qur'an” ni Uyghurche tilda oqup chüshinishide yétip ashqudek “Köwrük” lük rolini oynawatqan Uyghurche “Qur'an” terjimisining ornini desseshke yéngidin “Terjime” qilin'ghan Uyghurche “Qur'an” ming somluq baha bilen otturigha chiqqan. Bu qétimliq “Terjime” ge qandaqtur bir sewebler tüpeylidin Uyghurlar arisida zor hörmetke érishken diniy ustazlardin muhemmed salih damolla qatnashturulmighan. Eksiche bu qétimqi “Terjime” ge ishligen “Qoshun” ichide héytgah meschitining sabiq imami, üch neper Uyghur yash teripidin 2014-yili iyulda pichaqlap öltürülgen jüme tahir we xelq arisida “Ablimit sheytan” dep nam alghan ablimit damolla, “Qizilliqning choqqisigha chiqqan” dep qarilidighan abduqadir mexsum, shundaqla ereb tilidin xewiri yoq bolghan bir qisim “Mutexessisler” orun alghan. Gerche bu kishilerning “Qur'an” ni terjime qilishqa kéreklik salahiyiti, jümlidin diniy we ilmiy sewiyisi, til bilimi we diyaniti dégenler heqqide köpligen shübhiler mewjut bolsimu, xitay kompartiyesining zor küch bilen qollishi arqisida bu terjime Uyghur neshriyatchiliq tarixida körülüp baqmighan heshem bilen bésip tarqitilghan.

Halbuki, bu yéngi terjime nusxa tarqilip uzun ötmey uni körüp chiqqan ereb tilini yaxshi bilidighan, diniy bilimde yétishken birqisim erbablar bu terjimidiki mentiqisizliq, süpetsizlik, Uyghur tiligha yat jümliler, söz ishlitishtiki hangwaqtiliq dégendek köpligen illetlerning qedemde bir uchraydighanliqini, eslide süpet jehette ilgiriki terjimidinmu yaxshiraq chiqishi kérek bolghan bu nusxida söz oynitish, bolupmu söz menilirining suyuldurulushi we xunükleshtürülüshi keng orun alghanliqini bayqighan. Yene beziler bolsa bu terjime nusxisining Uyghurlarni islam dinining neq özini toghra chüshinip qalmisun, dégen niyette qesten ashundaq layaqetsiz kishilerni toplap layaqetsiz terjime qilin'ghanliqini algha sürgen. Shu qétimqi yéngi terjime heqqide söz bolghanda muhajirettiki Uyghur diniy zatliridin turghunjan alawudun bu terjimidiki bu xil hadisiler heqqide mexsus toxtilip ötti.

Xitay hökümiti ene shu teriqide “Islam dinini xitaychilashturush” herikitining bix asasi bolghan “Diniy keypiyatni suslashturush” shamilida “Qur'an” ning layaqetsiz Uyghurche terjimisini wujudqa chiqarghan bolsa, 30-iyulda ürümchi shehiride chaqirilghan “Shinjangda islam dinini xitaychilashturush” témisidiki mexsus yighinda bir qisim xitay “Alim” liri “Qur'an” ning terjimisini qaytidin ishlesh heqqide muhim tewsiyelerni otturigha qoyghan. Shu qatarda béyjing uniwérsitéti ereb tili institutining proféssori shö chinggo “Néme üchün ‛qur'an‚ni qayta terjime qilish lazim?” dégen témida mexsus léksiye bergen. Uning bayan qilishiche, zaman we jem'iyet üzlüksiz özgirip turghanliqi üchün “Qur'an” diki diniy chüshenchiler zaman bilen mas qedemde mangalmay qalghan. Yene kélip hazirghiche otturigha chiqqan “Qur'an” terjimiliride oxshimighan mesililer saqlan'ghan bolup, ularda “Dewr rohi” eks etmigen. Shunga bu jehettiki yétishsizlikni toldurush üchün muhemmed ma jyen qatarliq péshwa alimlar xitaychigha terjime qilghan terjime nusxilirinimu qaytidin tüzitip terjime qilish zörür bolghan. Xitay hökümitining bu xildiki “Qur'an” terjimisige atlinishigha sewebchi bolghan amillar heqqide söz bolghanda wayn uniwérsitétining proféssori xalid beydun (Khaled A. Beydoun) Buningda siyasiy meqsettin bashqa niyetning yoqluqini alahide eskertidu. .

“Eger biz ‛qur'an‚ ni xitaychigha qayta terjime qilishqa seweb bolghan obyéktip amillargha nezer salidighan bolsaq buningdiki özgertip terjime qilish bilen xitay dölitining siyasiy menpe'eti ‍otturisidiki masliqni bayqaymiz. Shunga késip éytalaymizki, ‛qur'an‚ni terjime qilishta ular uni sözmu-söz we obyéktip yosunda, yeni xalis meydanda turup terjime qilishni emes, eksiche uningdiki menani terjime qilishni közligen. Buning bilen ular ‛qur'an‚diki esli rohni hökümetning menpe'etige maslashqan mewqede terjime qilidu. Bundaq ehwalda ularning qilmishini ‛terjime‚ déyishkimu bolmaydu. Belki ‛qur'an‚ni dölet menpe'etige boysundurushqa urunush herikiti, déyish mumkin. Bu islam sheri'itige pütünley xilap. Musulmanlar bu xil qilmishni ‛bid'etchilik‚ deydu. Chünki bu mahiyette özgertish yaki ‛islah qilish‚ urunushidur. Biz nöwettiki ré'alliqta buni hazirqi qirghinchiliqning yaki medeniyet qirghinchiliqining bir terkibi qismi, dep chüshensekmu boluwéridu. Chünki bir qowmni yoqitishta herqachan zor kölemlik adem öltürüsh herkitisizmu shu xelqning medeniyet asasini weyran qilish arqiliq ularni yoq qiliwetkili bolidu. Shunga bu qirghinchiliqning yene bir xil shekildiki ipadisi, xalas.”

Uyghur diyaridiki qirghinchiliqta Uyghurlarning muhemmed salihqa oxshash diniy sahediki heqiqiy ölimaliri asasen közdin yoqitilghan, ularning ornini xitay hökümitining ishenchisi we yölishige érishken abduréqip tömürniyazdek “Diniy zatlar” igilewatqan ehwalda xitayche “Qur'an” ning terjimisini ishlesh tewsiyelirini otturigha chiqiriwatqan xitay kompartiyesining “Qur'an” ning téximu “Yéngi Uyghurche terjime nusxisi” ni ishleshke buyruq chüshürüshi nöwette éhtimaldin yiraq emes, dep qaralmaqta. Emma xitay hökümitining “Islam dinini xitaychilashturush” herikitining mahiyiti heqqide chongqur izden'gen mutexessislerdin biri, pliymos (Plymouth) uniwérsitétining proféssori xanna sékir (Hannah Theaker) nöwettiki “Xitaychilashturush” ta Uyghur tili we islam dinining birdek nishan boluwatqanliqini, bu nuqtidin alghanda “Qur'an” ning xitayche yéngi terjime nusxisining Uyghurlar üchünmu ortaq diniy oqushluq bolushi mumkinlikini algha süridu. U bu heqte mundaq dédi.

“Bu bekla chong bir so'al. Aldi bilen shuni éytish mumkinki, buning wujudqa chiqishi unchiwala heyran qalarliq ishmu emes. Chünki bu xitay dewatqan ‛xitaychilashturush‚ siyasitining yadroluq mezmuni. Bu heqtiki mezmunlar 2018-yilila teyyarlinip bolghan ‛islam dinini xitaychilashturush‚ heqqidiki besh yilliq pilandin orun alghan. Buningda aldi bilen islam dini we ereb tiligha chétilidighan barliq amillar yoqitish obyékti bolghan. Meschittimu qollinilidighan tilning xitayche bolushi tekitlen'gen. Shinjangda bolsa muqeddes hésablinidighan ‛qur'an‚ desturlirining yighiwélinip köydürülgenliki buningda eng roshen eks etti. Dinni xitaychilashturush qurulushida hökümet kontrolluqidiki islam jem'iyetliri muhim rol oynidi. Bu jeryanda shi jinping ‛xeterlik‚ dep qarighanliki hemmila nerse yoqitildi. ‛qur'an‚ bolsa ene shu xildiki partiye kontrolluqida bolmighan yégane shey'i bolup qalghanliqtin buni kontrol qilish üchün ular buni tékist nuqtisidin emelge ashurushni qestlewatidu. Xitay xelq qurultiyi qarmiqidiki diniy we milletler ishliri komitéti 2019-yili yili éniq qilip ‛sherhiyleydighan nuqtilarni sherhlesh, islah qilidighan mezmunlarni islah qilish lazim‚ dep körsetme bergen. Del mushu yolyoruq boyiche ular ereb tilidiki diniy desturlarni, jümlidin ‛qur'an‚ni xitayche alahidilikke maslashturghan halda qaytidin terjime qilip chiqishqa yol alghan. Emma shuni éytimenki, bu xizmet bir top qabiliyetlik we kespiy diniy alimlarning musteqil emgiki bolushi kérek. Undaq bolmighanda xitay islam jem'iyiti arqiliq bu ishqa ishqa ishtirak qilghan shexsler bu xizmette kompartiyening sizghan siziqi boyiche méngishtin bashqa yol tapalmaydu.”

Xitay hökümitining “Islam dinini xitaychilashturush” sho'ari astida Uyghurlardiki ortaq milliy étiqad bolghan islam dinini “Xitayche” alahidilikke ige qilish we axirida éritip tügitish urunushi mahiyette xitay hökümiti ötken 70 yildin buyan izchil ijra qilip kelgen diniy sahege da'ir siyasetlerning axirqi nishani, dep qariliwatqanliqi melum. Bu menidin alghanda “Qur'an” ning yéngiche terjimisi wujudqa chiqishi bilen bu sahediki urunushlarning tügep qalmaydighanliqini alahide tekitligen turghunjan alawudun xitay hökümiti meyli dinni ajizlitish yaki yoqitishqa urunsun yaki “Qur'an” ni qaytidin terjime qilishqa intilsun, ularning bu xil intilishi héchqachan ghelibe qilalmaydighanliqini tekitleydu. Uning bu sözi amérika hökümitining sabiq xelq'ara diniy erkinlik bash elchisi sam brownbek (sam brownbachk) ning “Xitay hazir islam dinigha qarshi jeng élan qildi. Ishenchim kamilki, xitay bu jengde meghlup bolidu” dégen sözini eslitidu.

Melum bolushiche, nöwette xitay hökümiti “Islam dinini xitaychilashturush” ning türlük qedem-basquchlirini téximu yuqiri pellige élip chiqishning yollirini qiliwatqan bolup, bu jehettiki buzghunchiliqlar izchil türde her sahening diqqitide bolmaqta.