Xitayning medeniyet sayahiti istratégiyesige bézek boluwatqan Uyghur élidiki yaltiraq “Muzéylar”

Xelq'ara muzéy küni munasiwiti bilen élan qilin'ghan shinjang muzéylarni sayahet qilish tunji qétimliq yétekchi xeritisi. 2022-Yili 18-may.

Yéqindin buyan xitay axbaratlirida, Uyghur élining medeniyet yadikarliqliri bayliqi ewzellikining sayahet tereqqiyati ewzellikige aylinishigha türtke bolghanliqi, hemde bir qisim qoghdilidighan medeniyet yadikarliqi orunlirining “Shinjang sayahetchiliki” ning “Altun nam kartisi” gha aylan'ghanliqi dawrang sélinmaqta.

Xitay bashqurushidiki “Shinjang géziti” ning 26-awghusttiki xewiride éytilishiche, 23-awghust küni ichki mongghulning xoxxut shehiride ötküzülgen 10-nöwetlik “Xitay muzéyliri we munasiwetlik eserler hem téxnika körgezmisi” ning échilish murasimida, Uyghur élidiki 10 muzéyning (bingtüen'ge qarashliq bolmighan muzéylar) derijisining xitay boyiche ikkinchi we üchinchi derijilik muzéygha östürülgenliki élan qilin'ghan. Xewerde körsitilishiche, bu yil töt muzéy xitay boyiche ikkinchi derijilik, alte muzéy üchinchi derijilik muzéy qatarigha yéngidin qoshulghan. Hazirgha qeder Uyghur élidiki 25 muzéy xitay boyiche dölet derijilik muzéylar tizimlikige kirgüzülgen.

Wahalenki, xitay hökümiti 2017-yildin buyan Uyghur medeniyiti we tarixini qayta sherhleshke kiriship, uni “Xitay tarixi we medeniyitining bir qismi” qilip körsitishke urunup kelmekte. Mutexessisler, nöwette Uyghur élide arqa-arqidin quruluwatqan muzéylar xitay hökümitining del yoqiriqi siyasiy gherizining namayendisi dep qarimaqta.

btwmw.net

Gérmaniyediki medeniyet insanshunasliqi penliri doktori, Uyghur medeniyet tetqiqatchisi runé siténbérg (Rune Stenberg) ning qarishiche, nöwette Uyghur élide bes-beste berpa qiliniwatqan muzéy we türlük namlarda échiliwatqan körgezmiler mahiyette pütünley dégüdek xitay hökümitining siyasiy menpe'eti üchün xizmet qilidighan teshwiqat orunliridin bashqa nerse emes iken.

Yéqinqi yillardin buyan xitay teshwiqat mashinilirining islamiyettin burunqi Uyghur buddizm medeniyitige a'it arxé'ologiyelik izlarni, tarixiy-medeniyet yadikarliqlirini xitay sulalilirige baghlap chüshendürüshi barghanséri kücheygen. Xelq'aradiki nopuzluq tetqiqatchilar 10-esirdin burunqi Uyghur buddizm medeniyitining xitay bilen emes, belki hindistan bilen bolghan alaqisining qoyuqluqini tekitlep kelgen bolsimu, emma xitay da'iriliri Uyghurlar we ularning tarixiy-medeniyet yadikarliqlirini xitaygha baghlash shundaqla uni xitay medeniyitining terkibiy qismi qilip körsitishke urunup kelmekte. Shu sewebtin nöwette xitay hökümiti Uyghur élidiki muzéy qurulushini pütün küchi bilen kéngeytmekte.

ts.cn

Xitay hökümitining Uyghur élide “Muzéy” qurushtin ibaret bu istratégiyelik pilan arqiliq, Uyghur tarixini xitaygha baghlash we “Shinjang ezeldin xitayning bir parchisi” dégen uqumni ichki-tashqi dunyagha tarqitishqa urunuwatqanliqini ilgiri sürgen doktor runé siténbérg, öz qarashlirini ilmiy asaslar bilen sherhiyilep ötti.

Mezkur xewerde, bu qétim Uyghur élidiki 10 muzéyning xitay boyiche dölet derijilik muzéygha aylandurulushi, rayondiki muzéylirining yéqinqi yillardin buyanqi yuqiri süpetlik tereqqiyatining merkezlik namayendisi dep körsitilgen. Hemde buning Uyghur élining medeniyet miraslirini qoghdash we uninggha warisliq qilishtiki “Siyasiy tériki” ni téximu küchlük qilghanliqi tekitlen'gen.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat merkizining piroféssori alimjan inayet xitay ishghalchiliri 1949-yildin béri Uyghur élide türlük siyasiy tedbirler arqiliq tebi'iy yosundiki assimilyatsiye muhitini yaritip, Uyghurlarni özlükidin éritip tügitishke qol séliwatqan xitay hökümitining yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide tarixni yéngidin sherhleshke, arxé'ologiye arqiliq özlirining siyasiy nishanini ilgiri sürüsh herikitini kücheytkenlikini tekitlidi.

Beydu qamusi

Igilinishiche, hazir Uyghur élide 150 etrapida muzéy we körgezme sariyi bar bolup, buning ichide 91 muzéy xitay medeniyet-sayahet we medeniyet yadikarliqliri organlirining merkezlik bashqurushida iken. Bundin bashqa, dölet igidarchiliqidiki bashqa kespiy sahelerge qarashliq muzéydin 28 we dölet igidarchiliqigha tewe bolmighan muzéydin 31 i bar iken. Xitay axbaratliridin nöwette Uyghur élide quruluwatqan muzéylar üchün xitay da'irilirining ghayet zor meblegh séliwatqanliqi melum. “Shinjang géziti” ning xewiridin igilinishiche, 2023-yili Uyghur élining medeniyet yadikarliqlirini qoghdash mexsus tür meblighi 10 milyon 900 ming yüendin 20 milyon 900 ming yüen'ge köpeytilgen, muzéy körgezme mexsus tür xirajiti yéngidin 10 milyon yüen köpeytilgen.

Amérikadiki xitay analizchisi, “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri xu péng, xitay da'irilirining yéqindin buyan Uyghur élide arqa-arqidin quruluwatqan atalmish “Medeniyet yadikarliqliri muzéyliri” ning tégi-tektidin élip éytqanda, xitayning siyasiy muddi'asini teshwiq qilidighan wasite ikenlikini bildürdi:

“Xitay hökümiti bu xil muzéy arqiliq bir tereptin, Uyghur élide yashaydighan ahaliler üchünla emes, belki chet ellik sayahetchiler we muxbirlar üchünmu xitay teripidin yéngidin sherhlinip yasalghan medeniyet yadikarliqliri hem tarixiy körünüshlerni körsitishni meqset qilghan. Yene bir tereptin, bu usul arqiliq özining oxshimighan rayonlardiki oxshimighan milletlerning medeniyet en'enisige, diniy étiqadigha we ularning ariliship yashishigha hörmet qilidighanliqini؛ xitay kompartiyesining rehberlikide Uyghur élidiki her millet xelqining turmushining qanchilik yaxshilan'ghanliqini tashqi dunyagha körsitishni nishan qilghan.”

U sözide yene, xitay hökümitining tüp gherizining mahiyette “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi we xitay tarixining bir parchisi” dégen tonushni shekillendürüsh ikenlikini tekitlidi. U bu heqtiki qarishini ipadilep mundaq dédi:

“Hemmige ayan bolghinidek, nöwette xitay hökümiti özining shinjangda yürgüzüwatqan rehimsiz basturush siyasitini yolgha qoyghanliqi tüpeylidin, xelq'ara jem'iyetning küchlük eyiblishige uchrawatidu. Shunga, ular özlirining bu qilmishlirini aqlash we sirtqi dunyaning tenqididin qutulush üchün xitay hökümiti yéqindin buyan nurghun xizmetlerni ishlimekte. Buning bilen teng nurghun kishilerni, chet elliklerni shinjangni ziyaret qilishqa teklip qilmaqta. Shunga xitay hökümiti nöwette muzéylarni köpeytip qurush qurulushi arqiliq, sayahetchilerning biwasite körüsh we hés qilish tuyghusidin paydiliniwatidu. Chünki bu tarixni burmilap körsitishning eng yaxshi usuli.”

Uyghur yazghuchi we ana til pa'aliyetchisi abduweli ayupmu bu heqte pikir bayan qildi. Uning qarishiche, xitay hökümitining Uyghur élidiki muzéy qurulushini kücheytishi, del xitay da'irilirining 2017-yili Uyghur élide milyonlighan Uyghurni lagérlargha qamap, irqiy qirghinchiliq siyasiti yürgüzüshni bashlighandin kéyin yürgüzüwatqan ikkinchi basquchluq qedimi iken. Bu arqiliq xitay “Shinjang qedimdin tartipla xitayning bir qismi” dégen sepseteni hemmige singdürüshni meqset qilghan iken.

Derweqe, Uyghur weziyitige köngül bölüwatqan közetküchiler we mutexessisler, nöwette buning Uyghur élidiki kéyinki ewlat Uyghurlargha körsitidighan selbiy tesirliridin endishe qiliwatqanliqini ilgiri sürmekte.