Хитайниң канада тарихидики "ятақлиқ мәктәп вәқәси" ни мисал қилип өзиниң уйғур ирқий қирғинчилиқини йошуруши диққәт қозғиди

Мухбиримиз ирадә
2021-10-12

Канада баш министири җастин трудо тарихидики 715 йәрлик хәлқ балилириниң җәсәт қалдуқлири байқалған сабиқ маривал йәрлик милләтләр олтурақ мәктипи зиярәт қилди. 2021-Йили 6-июл, канада.

REUTERS

Бу йил 5-айда канадада 1800-йилларда селинған вә канададики йәрлик хәлқләрниң балилири йиғивелинип "тәрбийәләнгән" ятақлиқ мәктәпләрниң бириниң орнида бир қетимда 215, 6-айниң бешида йәнә шундақ бир мәктәп орнида 715 йәрлик хәлқ балилириниң җәсәт қалдуқлири байқалғаниди. Әйни чағда ятақлиқ мәктәпләрдә "мәдәнийәт өгитиш" намида ата-анилиридин мәҗбурий айривелинған бу йәрлик милләт балилириниң пәрвасизлиқ, хорлаш вә сәл қараштәк сәвәбләр түпәйлидин өлгәнлики пәрәз қилинмақта. Мәзкур вәқә әйни вақитта канададики мәтбуатларда кәң хәвәр қилинған. Канада һөкүмити, хәлқи вә канададики йәрлик хәлқләрни вә шундақла дуня җамаәтчиликини қаттиқ әпсусландуруп, тарихтики сәвәнликләрниң тәкрарланмаслиқи үчүн һәммәйләнниң йәнә бир қетим аччиқ савақ елишиға түрткә болған.

Қизиқарлиқи, бу хәвәргә кәң орун берип у һәқтә айларчә муназирә қилған ялғуз канада ахбаратлири болмиған. Канададики "хата учурни көзитиш" орниниң доклат қилишичә, бу хәвәргә башта хитай андин қалса русийә вә иран кәң көләмдә орун бәргән. Бу мустәбит дөләтләр канаданиң кона тарихидики бу вәқәни канаданиң абруйини вә униң кишилик һоқуқни қоғдаштики авангарт дөләтлик салаһийитини хунүкләштүрүш үчүн қолланған.

Мәзкур органниң көрситишичә, мустәбит һакимийәтләр хата учур тарқитиш, тәсир көрситиш һәрикитиниң бир қисми сүпитидә ‹тәнқидкә тәнқид арқилиқ җаваб қайтуруш' тактикисини қоллинип, өзиниң җинайи һәрикәтлири вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини йошурушқа урунидикән. Хитай һөкүмити болса болупму бу ятақлиқ мәктәп вәқәси билән уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқи арисида хата болған әхлақий тәңпуқлуқни илгири сүрүш арқилиқ уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқини ақлашқа урунған.

"хата учурни көзитиш" орни доклатида мундақ дегән: "хитай һөкүмити канаданиң бу һәқтә мәхсус ‹һәқиқәт вә яришиш комитети' қуруп тарихтики хаталиқниң орнини толдуруш үчүн тохтимай һәрикәт қиливатқанлиқидәк пакитни көрмәскә селиш арқилиқ мәсилини бурмилимақта. Канада илгирики хаталиқи үстидә давамлиқ издиниду вә түзитишкә һәрикәт қилиду, хитай болса өз қилмишлирини йошурушқа бастурушқа урунмақта".

Канададики "уйғур һәқ-һоқуқлирини қоғдаш қурулуши" ниң директори мәмәт тохти әпәндиму радийомизға қилған сөзидә канада һөкүмитиниң тарихта йәрлик милләтләргә қиливатқан зулуми билән очуқ-ашкара йүзлишиватқанлиқини тәкитлиди.

"хата учурни көзитиш" орниниң көрситишичә, канададики ятақлиқ мәктәп вәқәси ашкариланғандин буян хитайниң "йәршари вақти" гезити фейсбукта нурғун қетим хәвәр тарқатқан болуп, униң фейисбукта 63 милйон әгәшкүчиси бар икән. Бундин башқа йәнә шинхуа, йәршари телевизийә тори (CGTN) вә "йәршари вақти" гезити қатарлиқлар бирликтә 94 парчә хәвәр тарқатқан болуп, бу мақалиләр 3158 қетим һәмбәһирләнгән вә 16 миң 614 инкасқа еришкән.

Мәзкур органниң қаришичә, хитай һөкүмити бу вәқә арқилиқ канаданиң диққитини хитайниң уйғурларға қиливатқан ирқий қирғинчилиқи, һүсәйин җелил мәсилиси вә башқа тутқундики канадалиқларниң мәсилисидин йөткәш үчүн қилған болуп, хитайниң канаданиң йәрлик балиларға тутқан муамилиси билән һазирқи уйғур қирғинчилиқини селиштуруштәк сөз оюни канада сиясәт саһәсидә бәлгилик ғәлибә қазанған. Улар доклатида мундақ дегән: "6-айда канада кеңәш палата әзаси лео хосакос канададики 79 кеңәш палата әзасини хитайниң уйғурларға қиливатқан муамилисини ирқий қирғинчилиқ дәп аташ һәққидә бир тәклип сунди. Әйни чағда мустәқил кеңәш палатаси гурупписиниң рәһбири кеңәш палата әзаси йүен пав ву буниңға қарши муназирисидә канаданиң өз йәрлик хәлқлиригә қилғанлирини нәзәрдә тутқанда хитайниң уйғур мусулманлириға тутқан муамилисини тәнқид қилмаслиқи керәк, хитай һазир қиливатқанлиқи илгири сүрүлүватқан мәҗбурий туғмас қилиштәк қилмишларни биз тарихта қилған" дегәндәк сөзләрни қилған.

Юқиридики орган доклатида "бундақ баянатлар хитай һөкүмитиниң тәшвиқат сөзлирини рәсмийләштүриду вә канада һөкүмитиниң әхлақий образини хунүкләштүриду" дәп әскәрткән.

Мәмәт тохти әпәнди болса сөзидә хитай һөкүмитиниң чәтәлләрдики тәсир көрситиш һәрикитиниң узундин буян давам қиливатқанлиқини, буниң әмди диққәт қозғаватқанлиқини ейтти.

Дәрвәқә, "хата учурни көзитиш" орниму доклатида канададики миллий муназирә, җамаәт пикири вә демократик җәрянлирини контрол қилиш үчүн чәтәлләрниң сиңип кириш, тәсир көрситиш һәрикәтлиридин мудапиәлиниш зөрүр. Либерал дөләтләр тарихтики адаләтсизликләрни чоқум һәл қилиш билән бир вақитта, яман ғәрәзлик чәтәл һакимийәтлириниң сахта тәшвиқат вә тәсир көрситиш һәрикәтлиригә чоқум диққәт қилиши, тәһлили қилиши вә уни кәң ашкарилиши керәк, дегән. Улар йәнә канада һөкүмитигә "федератип һөкүмәт чәтәлниң сахта учур тарқитиш вә тәсир көрситиш һәрикитиниң канада демократийәси вә җәмийитигә елип келидиған еғир тәһдитини тонуши вә һәл қилиши керәк. Биз федератсийә парламент әзалирини буниңға тәдбир қоллинишни муһим орунға қоюшқа чақиримиз".

Хитай һөкүмити охшаш услубни 2020-йили 5-айда америкада сақчиниң һәддидин зиядә күч қоллиниши нәтиҗисидә һаятидин айрилған җорҗ флойд вәқәсидиму қилған. Әйни чағдиму хитай һөкүмитиниң рәсмий ахбаратлири, баянатчилири хитайда чәкләнгән тивиттер қатарлиқ мунбәрләрни қоллинип туруп "америка башқиларға кишилик һоқуқ дәрси бериштин аввал қара тәнликләрниң һоқуқини бериши керәк" дәп қаттиқ җар салған.

Йеқинда хитайниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатида турушлуқ вәкили җаң җүн б д т йиғинида америкаға рәддийә берип: "америка ирқий қирғинчилиқ дегән ялған арқилиқ бизгә төһмәт қиливатиду. Униң мәқсити бизниң тәрәққиятимизни тосуш. Хитай ирқий қирғинчилиқ қиливатиду, дегән бу әсирдики чоң ялғанчилиқ, у миң қетим дейилсиму бәрибир ялған" дегән сөзләрни қилған.

Мәмәт тохти әпәнди әпәнди сөзидә канада вә америка қатарлиқ дөләтләр өзиниң тарихтики җинайәтлирини етирап қилса, хитай һазирғичә буни рәт қиливатиду. Бирақ һазирқи пән-техника, санлиқ мәлуматларниң сайисида хитайниң бу ирқий қирғинчилиқини йошуруши мумкин әмәс. Хитай буни йошуруш орниға бу дөләтләрдин илһам елип униң билән йүзлишиши вә дәрһал бу ирқий қирғинчилиқни тохтитиши керәк" деди.