Qaysi san'gha ishinish kérek?

Xitay hökümitining “Shinjang géziti” diki teshwiqati.

Xitay hökümitining “Shinjang géziti” diki teshwiqati.

Xitayning milyonlighan Uyghurlarni qamighan lagérlar hemde mejburiy emgekke munasiwetlik köpligen ichki höjjet we maddiy ispatlar tashqi dunyagha ashkara bolup, xelq'ara jem'iyet xitayning Uyghurlargha qarita élip bériwatqan basturushini “Qirghinchiliq” dep atashqa yüzliniwatqan bir pette, xitay hökümet taratquliri lagérgha munasiwetlik oxshimighan sanliq melumatlarni élan qilip kelmekte. Mutexessisler bolsa buni “Xitayning lagér we Uyghurlar heqqide perqliq sanliq melumatlarni élan qilip xelq'ara jem'iyetni qaymuqturush arqiliq, özining jinayitini yoshurushqa urunmaqta” dep analiz qilmaqta. Bu heqtiki inkaslar heqqide muxbirimiz gülchéhre teyyarlighan melumat déqqitinglarda bolsun.

Xitay hökümiti deslepte milyonlighan bigunah Uyghur we bashqilar qamalghan jaza lagérlirini étirap qilmighan bolsimu, lagér heqqidiki hökümet höjjetlirining ashkarilinishi, ölüm lagéridin qutulup chiqqan shahitlarning guwahliqi aldida zulumlirini yoshuralmas halgha yetkende bolsa lagérlarni “Esebiylikni tügitish terbiyelesh merkizi”, “Kespiy terbiyelesh merkizi” dep atap dunyani aldashqa bashlighanidi.

Emdilikte, kanada parlaménti xitayni Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq” qilish bilen resmiy eyiblidi, amérika we xelq'arada xitay hökümitining Uyghur diyarida yürgüzüwatqan basturushlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilishqa qarap yüzlendi.

Xelq'arada Uyghur élige musteqil tekshürgüchilerni ewetishi telep qiliwatqan qoshunmu barghanséri zoraymaqta.

Xitaymu buninggha qarshi özini aqlash üchün Uyghur diyarida namratlarni kespiy jehettin terbiyelep ishqa orunlashturuwatqanliqi heqqide mexsus aq tashliq kitab élan qilghandin bashqa, kespiy terbiyelesh merkizi dep atiwalghan bu jaylargha munasiwetlik bir-birige oxshimaydighan türlük sanliq uchurlarni tarqitishqa bashlidi. Bu uning xelq'ara jem'iyetning Uyghurlar mesiliside chiqarghan her bir qarar yaki eyibleshlirige jiddiy inkas qayturuwatqanliqini ipade qilmaqta.

Xitayning Uyghur élidiki asasliq teshwiqat wasitisi bolghan “Shinjang géziti” ning 31-öktebir Uyghurche élan qilghan xewiride, xitay hökümitining Uyghur diyarida 2016-yilidin 2019-yilghiche bolghan ariliqta, 4 jem'iy 4 milyon 719 ming 600 neper adem qétim herxil kesiplerde terbiyelesh élip barghanliqini élan qilghan. Yeni xitayning ilgiri sürgen atalmish terbiyelesh merkizide, 2016-yilidin 2019-yilighiche, yiligha ottura hésab bilen bir milyondin köp adem qétim sani boyiche, kishilening “Her sahe kespi bilen terbiyelinip” chiqqanliqi bildürülgen.

“Shinjang géziti” bu sanliq melumatlarni, amérika kéngesh palatasi ezasi marko rubiyo xitay hakimiyitining Uyghur we bashqa milletlerge qaratqan zulumlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitish qarar layihesini qollaydighanliqini bildürgendin kéyinla élan qilishi diqqet qozghimaqta.

Xitay buning aldida amérika hökümiti we yawropadiki bir qisim döletler xitay hökümitini Uyghurlarni qul emgikige sélish bilen eyiblep tedbir qolliniwatqan mezgilde, yeni 17-séntebir küni “Shinjangning emgek, ishqa orunlashturush kapaliti” namliq bir aq tashliq kitabini élan qilghanidi. Mezkur aq tashliq kitabta “2014-Yilidin 2019-yilighiche shinjangda her yili ottura hésab bilen 1 milyon 300 minggha yéqin ishchi kespiy terbiyileshke qatnashturuldi, yézilardiki éshincha emgek küchliri yiligha ottura hésab bilen 2 milyon 763 ming adem (qétim) din artuq yötkep ishqa orunlashturuldi” déyilgen.

Yéqinda yene 2016-yilidin buyan Uyghur diyarida xitay hökümitining terbiyelesh siyasitining tesirige uchrighan insanlarning 8 milyondin ashidighanliqi heqqide bir qisim melumatlar ghulghula qozghighanidi.

Xitayning Uyghur élidiki atalmish terbiyelesh merkezlirige a'it bir-birige oxshimaydighan bu sanliq uchurlarning ishenchlik derijisi qanchilik, paydilinish qimmiti barmu yoq ? dégendek so'allargha qarita, mexsus jaza lagérliri heqqide tetqiqat élip bériwatqan bir qisim mutexessislerning köz qarashlirini soriduq.

Kommunizm qurbanliri xatire fondining tetqiqatchisi doktor adri'an zéniz bu heqtiki so'allrimizgha élxet arqiliq jawab qayturdi. U xitayning sanliq melumatliri hemishe özide guman tughduridighanliqini tekitlep mundaq yazghan: “Her xil kesipler arqiliq terbiyelen'gen dep otturigha qoyulghan 4 milyon 700 ming dégen bu omumiy san nahayiti qiziqarliq. Ishqa orunlishish toghrisidiki aq tashliq kitabtimu her yili ottura hésab bilen 1 milyon 290 ming adem qétim dep tilgha élinidu, yeni buninggha qarighanda bezi kishiler oxshimighan programmilarda bir nechche qétim terbi'elen'gen bolushimu mumkin. Emma bu san mejburlash küchi bolmighan köp xil kespiy terbiyileshni öz ichige alidu. Buni chüshendürmek tes.

Emma ‛shinjang géziti‚diki bu yéngi doklatta yene ayrim körsitilgen shinjangning jenubidiki 550 ming, pütün shinjangda 660 ming namratni mejburiy halda kespiy terbiyeleshke munasiwetlik intayin muhim san bar. Bu lagérgha qamalghanlar bilen munasiwetsiz, belki bu yézilardiki éshincha emgek küchlirini namratliqtin qutuldurush bahaniside kespiy terbiyelesh yeni herbiy halette mejburiy ménge yuyush terbiyési élip bérilghanlarni körsitidu”.

Amérika jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori, Uyghurshunas shon robérts ependi bu sanlar heqqide oylighanlirini mundaq otturigha qoydi: “Bu sanlarmu oxshashla, némini körsitidighanliqini békitish mumkin bolmaywatqan énqsiz sanliq melumatlarning bir qismi, chünki xitay hökümitining ménge yuyushni asas qilghan Uyghurlarni mejburiy terbiyelesh sistémisi oxshimighan shekillerde dawam qilmaqta. Lagérdin bashqa bu yerde yene kesiplerde terbiyelesh we mejburiy emgek hetta biwaste türmilerge qamalghanlarmu bar. Shunga bu sanlargha tayinipla, zadi qanchilik insanning lagérda we yene qanchilik Uyghurning bashqa shekildiki mejburiy terbiyeleshke uchrighanliqini perqlendürüsh tes. Uyghurlargha zadi némiler boluwatqanliqini toluq chüshendürüsh üchün lagérdin bashqa, mejburiy shekilde élip bériliwatqan kespiy terbiyilesh we yene mejburiy emgek qatarliq keng kölemlik we sétilmiliq siyasetlerning hemmisi nezerge élinishi kérek”.

Shon ependi xitayning Uyghurlar heqqidiki nopus we bashqa sanliq melumatlirighimu ishen'gili bolmaydighanliqini tekitlep mundaq dédi: “Xitay hökümitining Uyghurlarning köpiyishini cheklesh, mejburiy emgek arqiliq ularni xitay ölkilirige yötkesh qatarliq Uyghurlarning nopusini azaytish tedbirliri netijiside, hazir Uyghurlarning xitaydiki heqiqiy nopus sanini bilmekmu tes. Uyghurlarning heqiqiy nopus istatéstikisining bolmasliqi, ular heqqide her qandaq sanliq nisbetlirini békitishke zor riqabet yaratmaqta. Yéqindin buyan yene, atalmish terbiyelesh merkizidin chiqqanlarning asasen mejruh, yérim jan halda öyige qayturulghanliqi hetta lagérda ölüp ketkenlerningmu köp ikenliki melum. Méning qarishimche ular shinjang géziti we bashqilar élan qilghan sanlarning ichide emes, bu sanlar ménge yuyush terbiyisige uchrighan balilarnimu öz ichige almaydu. Bu san shu mezgilde, her xil kesipler boyiche terbiyeleshke mejburiy shekilde qatnashqan Uyghurlarning hemmisi bolmisimu, qoramigha yetkenlerning asasliq sanini körsitishi mumkin”.

Mexsus Uyghurlarning lagérlargha qamilishi heqqidiki sanliq ambirini quruwatqan “Uyghur edliye arxipi” ning diréktori, norwégiyediki bextiyar ömer ependining qarishiche, xitayning Uyghurlar heqqide bolupmu lagérlargha munasiwetlik perqliq sanliq melumatlarni élan qilishi xelq'arada qaymuqush peyda qilishni meqset qilghaniken.

Bextiyar ependi “Shinjang géziti” élan qilghan “4 Milyondin artuq adem qétim sani peqet, xelq'aradin tekshürgüchiler kelgen teqdirde, xitay sanini béreleydighan terbiyelegen Uyghurlarning sani bolushi mumkin” dégen tehlilini otturigha qoydi.