Хитай тәтүр тәшвиқатлар арқилиқ хәлқараниң көзини бояшқа урунмақта

Мухбиримиз нуриман
2021-12-06

Кочида поста туруватқан хитай қораллиқ әскәрлири вә аптомобиллири. 2014-Йили 4-авғуст, қәшқәр.

AP Photo/David Wivell

Мәлум болушичә, йеқиндин буян хитай һөкүмити өзиниң дөләт ичиди вә хәлқаралиқ таратқулирида уйғурларни қарилайдиған вә уйғурларға қаритилған бастурушлар һәққидики пакитларни бурмилайдиған хәвәрләрни күчәп тарқитишқа башлиған. Хитай һөкүмити башқурушидики “тәңритағ тори” 1-декабир күни зор һәҗимлик мақалә елан қилған. Мақалидә буниңдин 8 йил бурун йүз бәргән “сериқбуя вәқәси” дә нәқ мәйданда сақчилар тәрипидин етип өлтүрүлгән йәрлик аһалиләрни “сақчиларниң тррорлуққа қарши туруштики шанлиқ нәтиҗиси” қилип көрситиш арқилиқ, уйғурларға қаритилған бастурушини йоллуқ қилип көрситикә урунған.

Вәқәдин хәвәрдар кишиләрниң радийомизға билдүрүшичә, сериқбуя йезисида йүз бәргән вәқә хитай даирилири елан қилғандәк “террорлуқ вәқәси” болмастин, бәлки диний вә миллий бесимға қарши туруш сәвәбидин келип чиққан наразилиқ вәқәси икән. Үч нәпәр сақчи барат навай исимлик бир уйғурниң өйигә бастуруп кирип, оғуллириниң сақаллирини еливетишкә вә қиз-аяллириниң чүмбәллирини ечиветишкә мәҗбурлиғанлиқи, бу җәрянда икки тәрәп оттурисида җидәл йүз берип, кейинчә қанлиқ тоқунушқа айланған икән.

Көзәткүчиләр, америка башчилиқидики алтә демократик дөләт вә һөкүмәт аппаратлириниң хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарита йүргүзүватқан бастурушлирини “ирқий қирғинчилиқ” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” дәп тониған, америка 2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини рәсмий депломатик байқут қилғанлиқини җакарлиған бир мәзгилдә, хитай даирилириниң буниңдин 8 йил бурунқи вәқәни қайтидин көтүрүп чиқиришини, хитай һөкүмитиниң хәлқарада өзиниң образини тикләшкә урунуватқанлиқи, дәп көрсәтмәктә.

Бу һәқтә америка җорҗи вашингтон университетиниң профессори шан робертс әпәнди радийомизниң зияритини қобул қилип мундақ деди: “хитай даирлириниң уйғур вә башқа түркий мусулман милләтләргә йүргүзүватқан бастурушлирини ақлаш үчүн ишләткән ‛терорчи‚ дегән қалпаққа кәлсәк, һазир бу қалпақ таза ишлимәй қалди. Хитай һөкүмитиниң өзиму узундин буян һечқандақ зораванлиқққа даир муһим вәқә болмиғанлиқини тәкитләватиду. Ениқки, уйғурларниң авази толуқ бисиқтурулған. Биз хоңкоңға охшаш башқа йәрлардиму хитай һөкүмитигә қарши намайиш қилғанларға ‛терорчи‚ дегән қалпақниң кийгүзүлгәнликини көрүватимиз. Бу қалпақини ашундақ қалаймиқан ишлитивәргәчкә, хәлқара җәмийәттиму ‛терорчи‚ дегән қалпақниң һеч әһмийити қалмиди.”

У йәнә мундақ деди: “бу қетимқи бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқиси олимпик тарихидики әң талаш-тартишқа қалған бир олимпик мусабиқиси болидиған болди. Чүнки хитайниң нурғунлиған кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири күнтәртипкә келиватиду. Натсистлар германийәси йәһудийларға қаратқан ирқий қирғинчлиқини рәсмий башлаштин бурун берлинда олимпик мусабиқисини өткүзгән иди. Һалбуки, хитайға кәлсәк, пүтүн дуняға аян болғинидәк, хитай бәш йилдин буян ирқий қирғинчлиқни давам қиливатиду вә олимпик өткүзүшкә тәйярлиниватиду. Шуңа мениңчә, хитайниң мәсилиси натсиситлар германийәсидинму еғир тартишилидиған бир мәсилә.”

Мәлум болушичә, хитай һөкүмити йиллардин бири уйғурларниң миллий вә диний кимликини сақлап қилиш үчүн елип барған қаршилиқ һәрикәтлирини аталмиш “тирорлуқ” қа бағлап, уйғурларни қанлиқ бастуруп кәлгән. Сиясий анализчилар бу қанлиқ бастурушларни 1944-йили полша пайтәхти варшавада йәһудий тутқунлириниң натсистлар армийәсигә көрсәткән қаршилиқи вә бу қаршилиқниң қанлиқ бастурулушиға тәмсил қилған.

27-Ноябир күни “уйғур сот коллегийәси” ниң 3-нөвәтлик испат аңлаш йиғинида доктор адриян зенз йеңидин ашкариланған “шинҗаң һөҗҗәтлири” һәққидә муһим доклат бәргәниди. Адриян зензниң ейтишичә, һөҗҗәтләрниң биридә 2014-йили ши җинпиңниң шәхсән өзи уйғур районлуқ даириләргә “диний ашқунлуқ” вә “зораванлиқ” қа қарши туруш мәсилисини һәл қилиш үчүн йәрлик қанун-низам түзүшкә һоқуқ бәргән икән. Нәтиҗидә “ашқунлуққа қарши туруш низами” 2017-йили 4-айда йолға қоюлған вә бу кәң көләмлик лагерға қамашқа асас яритип бәргән.

Канададики “равол валленберг кишилик һоқуқ мәркизи” ниң қанун мәслиһәтчиси йонаһ даймонд әпәнди бу һәқтә мундақ деди: “ашкариланған һөҗҗәтләрдин көргинимиздәк, уйғурларға йүргүзүлгән бастуруш сияситиниң буйруқи бивастә юқиридин чүшкән. Йәни ши җнпиңниң бивастә буйруқи билән уйғурларни йоқитиш сиясити йүргүзүлгән. Лагерларға соланған уйғурларниң хитайниң ичкий сияситигә асасән юқири дәриҗилик әмәлдарларниң бивастә буйруқи билән сиситемилиқ җазалиниватқанлиқини билдуқ. Хитай бу хил системини башқа топлуқларғиму ишлитиши мумкин. Бу бәк хәтәрлик. Ашкариланған һөҗҗәтләр хитайниң шинҗаңда йүргүзүватқан инсанийәткә қарши җинайити вә ирқий қирғинчилиқини техиму йорутти. Шуңа хитайниң дөләт ичидики һөкүмәт таратқулирида вә иҗтимаий таратқуларда уйғурларни ‛җинайәтчи‚, ‛хәтәрлик топлуқ‚ дәп тәшвиқи қилиш билән бир вақитта, шинҗаң һәққидә түрлүк тәшвиқатларни елип беришни күчәйтиши әҗәблинәрлик әмәс. Лекин хитайниң мушундақ номуссизларчә сиясий тәшвиқати пәқәтла өзиниң әгәшкүчилирини алдиялайду, демократик әлләрни ишәндүрәлмәйду. Шуңлашқа мән ишинимәнки, хәлқаралиқ органлар бу ирқий қирғинчилиқни тохтитиш үчүн һәрикәт қилишни давамлаштуриду.”

Йеқинда твиттер уйғур районидики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қарши тәтүр тәшвиқат һәрикити билән шуғуллинидиған хитай һөкүмитигә алақидар 2 миң 160 сахта тәшвиқат һесабини тақиған. Бир нәччә күн илгири америкиниң “мета” ширкити хитайниң тәтүр тәшвиқат һәрикитигә четишлиқ 500 дин ошуқ сахта фейсбук һесабини тақиған. Бу һисабатлар рәсим, аптоматлаштурулған һесаблар вә сахта уйғур абонтлар қоллинилип, “райондики бәхтлик турмуш” тоғрисидики дөләт тәшвиқати вә сахта испатлар тарқитилидикән. Тарқитилған бәзи мәзмунларни хитай дипломатлири қайта тарқитип, мәзмунни инавәтлик қилидикән. Булар сахта учур арқилиқ районда йиллардин буян давам қиливатқан зулум сиясити, кәң көләмлик лагерға ташлаш қилмиши, қайта тәрбийәләш программиси, мәҗбурий әмгәк вә мәҗбурий туғмас қилиш оператсийәси һәққидики әйибләшләрни рәт қилидикән.

Йонаһ даймонд әпәнди ахирида йәнә мундақ деди: “хитай һөкүмити хәлқара ахбарат қаналлириниң өзигә диққәт қиливатқанлиқни билиду. Лекин улар дуняниң хитайниң җинайәтлиригә пәрва қилмаслиқини үмид қилиду. Билгинимиздәк, хитайниң йүргүзүватқан җинайәтлиригә аит испатлар тағдәк дөвилинип кәтти. Шаһитларниң испатлири күнсери көпийиватиду. Хитайниң шинҗаңдики бастурушлириға аит ичкий һөҗҗәтләр ашкарилиниватиду. Шуңа дуня хитай компартийәсиниң шинҗаңдики уйғур вә башқа түркий мусулманларға йүргүзүватқан җинайәтлириниң җавабкарлиқини сүрүштүрүш мәсилисигә техиму көңүл бөливатиду. Йиғинчақлап ейтқанда, мушу мәсилигә изчил көңүл бөлүп келиватқан хәлқаралиқ кишилик һоқуқ адвокати болуш сүпитим билән һәмдә хитайниң ‛ирқий қирғинчлиқниң алдини елиш әһдинамиси‚ гә хилаплиқ қилғанлиқи һәққидики доклатниң асаслиқ аптори болуш салаһийитим билән шундақ дийәләймәнки, бизниң җәмиийитимиздики тәтқиқатчилар, рәһбәрләр вә сиясәтчиләр һәммимиз уйғурларни қоллаймиз. Қолимизда бар һәр қандақ күч вә пурсәттин пайдилинип лагерлар тақалғучә, бу җинайәтни өткүзгәнләр вә бу системиниң җавабкарлиқи сүрүштүрүлгичә, аилиләр җәм болғучә, уйғулар дуч келиватқан зулумни аңлитишни давамлаштуримиз.”

Қәшқәр маралбеши наһийәсиниң сериқбуя йезисида 2013-йили 4-айниң 23-күни қанлиқ вәқә йүз бәргән иди. Бу вәқә “сериқбуя вәқәси” дәп аталған. Аридин йәттә ай өткәндин кейин, йәни 2013-йили 16-ноябир күни сериқбуя йеза сақчиханисида 2-қетимлиқ қанлиқ тоқунуш йүз бәргән болуп, әйни вақиттики хәвәрләрдин мәлум болушичә, уйғурлардин 1-қетимлиқ тоқунушта 6 киши, 2-қетимлиқ тоқунушта 9 киши хитай сақчилири тәрипидин нәқ мәйданда етиветилгән.