Yéngi bixeterlik xirisi-xitayning tor arqiliq tesir körsitish herikiti agahlanduruldi

Xitayning tor arqiliq tesir körsitish herikiti

Xitay hökümitining ijtima'iy alaqe torliri arqiliq keng kölemlik tesir körsitish herikitini qanat yayduruwatqanliqi nöwette chet ellerdiki tetqiqat orunliri küchlük diqqet qiliwatqan bir mesilige aylandi. Yéqinda awstraliye istratégiye we siyaset tetqiqat merkizi (ASPI) we “Qoghdighuchilar” teshkilati (Safeguard Defenders) arqa-arqidin xitayning tor arqiliq tesir körsitish herikiti heqqide mexsus doklat élan qilip, xitayning tesir körsitish we saxta uchur tarqitish herikitining barghanséri murekkeplishiwatqanliqi we tesiriningmu küchiyiwatqanliqini agahlandurghan.

Bu organlarning déyishiche, xitay bu herikitide asasliq démokratik döletlerni nishan qilip, ularning dölet ichi siyasiti, tashqiy siyasiti, bixeterlik we mudapi'e siyasetlirini qalaymiqanlashturushqa merkezleshken. Téximu muhim bolghini, xitay hökümitining tesir körsitish we saxta uchur tarqitish herikitige uchrawatqan döletlerdiki siyaset belgiligüchiler we xelq ammisi buni téxi yéـterlik derijide idrak qilip bolalmighan bolup, bu heqtiki tonushni ashurush tolimu zörür iken. Awstraliye istratégiye we siyaset tetqiqat merkizi bu heqte élan qilghan “Jama'et pikiri üstidiki oyun” (Gaming public opinion) namliq mexsus doklatida mundaq dégen:

“Tesir körsitish herikitige asasliq nishan boluwatqan démokratik döletlerde xitay kompartiyesining tesir körsitish heriketliri téz sür'ette tereqqiy qiliwatqan bolsimu, biraq bu döletlerdiki siyasiy rehberler, tedbir belgiligüchiler, shirketler we xelq ammisining bu heqte chüshenchisi yoq. Démokratik döletlerde intérnétning kem bolsa bolmaydighan we nahayiti erkin échiwétilgen bolghachqa, ularning tesirge uchrishi téximu qulay bolmaqta.”

Awstraliye istratégiye we siyaset tetqiqat merkizining “Jama'et pikiri üstidiki oyun” namliq doklatining aptorlirining biri albért jangning bizge déyishiche, xitay hökümitining tordiki tesir herikitini kücheytishidiki seweb, öz hakimiyitini qoghdash, siyasiy we istratégiyelik meqsetlirige yétishni meqset qilidiken. U bizge élxet arqiliq qayturghan jawabida mundaq dégen:

“Yéqinqi yillardin buyan intérnét-alaqe torining kishilik hoquq we démokratiyege oxshash qimmet qarash we idiyelerni tarqitish iqtidari kompartiyening mewjutluqigha biwasite tehdit dep qaraldi. Shunga xitay re'isi shi jinping ijtima'iy taratqularni ‛asasliq jeng meydani‚ dep jakarlap tesir körsitish heriketlirini keng qanat yaydurdi. Xitay kompartiyesi dölet ichide kompartiyening mewjutluqini kapaletke ige qilish we özige paydiliq tashqi muhit yaritish üchün torda we tor sirtida munazire küchini ashurmaqta. U xelq'araliq qaralma (küntertip) larni belgilesh arqiliq siyasiy, iqtisadiy we istratégiyelik meqsetlirige yetmekchi.”

safeguarddefenders.com

“Qoghdighuchilar” teshkilati 23-may küni xitayning parakendichilik sélish we saxta uchur tarqitish herikiti heqqide mexsus doklat élan qilghan bolup, ular bu doklatida xitayning mezkur organ'gha qaratqan hujumini nuqtiliq pash qilghan. Doklatta körsitilishiche, xitayning parakendichilik sélish we saxta uchur tarqitish herikiti her qétim birer organ xitay heqqide muhim doklatlarni élan qilghan mezgilde küchiyip kétidiken. Mesilen, bu teshkilat 2022-yili 9-aydiki doklatida xitayning amérikaning nyu-york qatarliq bir qanche chong sheherliride atalmish “Saqchi ponkitliri” ni qurup, amérika zéminida qanunsiz heriket qiliwatqanliqini ashkarilighandin kéyin, xitayning dölet qollishidiki saxta uchur tarqitish hujumi we parakende sélish herikiti birdinla kücheygen. Doklattin kéyin, tiwittérda bu teshkilatning ismi bilen nurghun saxta hésablarni échilip, nechche onminglighan saxta uchur we yaki mezmun bilen alaqisi bolmighan widéyolar tarqitilghan.

Muhapizetchilerni qoghdash teshkilatining qarishiche, ular bu arqiliq tiwittér torini saxta, alaqisiz we exlet mezmunlar bilen tolduruwétish arqiliq, eslidiki uchurni gherq qiliwétishni közligen bolushi mumkinken. Ularning déyishiche, 2022-yili 11-ayning 17-künige qeder tiwittérda bu teshkilatning nami bilen qurulghan 127 saxta hésabat bayqalghan bolup, saxta hésabat qurush bügün'ge qeder toxtimay dawamlashmaqtiken. Oxshash hujum yene bu teshkilat yéqinda xitayning chet ellerdin mejburiy qayturup kéـtish herikiti heqqidiki doklatini élan qilghandin kéyinmu yüz bergen.

“Xitayda kishilik hoquqni qoghdash teshkilati” (Chinese Human Rights Defenders) ning tetqiqat we pa'aliyet maslashturghuchisi wilyam ni (William Nee) ning déyishiche, xitay hökümitining tordiki tesir herikitini kücheytishige diqqet qilish we uninggha qarshi tedbir qollinish lazimken:

“Xitay kompartiyesi tenqidchilerning péyigha chüshidighan heriketlirini kücheytiwatidu. Yuqiriqi bu doklattin körünüp turghinidek, xitayning herikiti meqsetlik. Xitayning dölet axbaratliri we tor arqiliq qiliwatqan bu heriketliri hemmisi xitay heqqidiki esli signalni-uchurni yoqqa chiqirishni meqset qilghan. Men xitayning bu heriketlirini bek muweppeqiyet qazandi dep qarimisammu, emma u yenila kishini bi'aram qilidu. Bolupmu xitaydin kelgen tenqidchiler téximu shundaq. Shunga men ijtima'iy alaqe torliri bolsun we munasiwetlik organlar bolsun, buninggha qarshi tedbir qollinishi, xitayning tor arqiliq qiliwatqan herikitining xaraktérining özgergenlikini tonup yétishi kérek, dep qaraymen.”

Xitay hökümiti bir mehel, yutub qatarliq tor betler arqiliqmu özining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqi we mejburiy emgek siyasetlirini inkar qilidighan teshwiqat widéyolirini köplep tarqatqan idi. Xitay hökümiti bu widéyolarda atalmish Uyghur tor cholpanlirini yaritip, ularning aghzi arqiliq Uyghurlarning mejburiy emgekke séliniwatqanliqini ret qilghan hemde yene atalmish “Shinjang paxtisi” ning chekligen amérikani tenqid qilghan idi.

Tetqiqatchi albért jangning bizge déyishiche, xitayning bu teshwiqati gherb döletliridiki ammini qayil qilalmighan bolsimu, emma uning sirtidiki döletlerni yeni “Jenubiy yérim shar” (Global South) dep atilidighan afriqa, latin amérika we asiya döletliride belgilik tesir yaratqan.

U mundaq deydu: “Xitay kompartiyesining Uyghurlarning mejburiy emgek mesilisini ret qilidighan teshwiqati bezi rayonlarda ünümlük boldi. Bolupmu musulmanlar köp sanliqni igileydighan nurghun döletlerde ishqa yaridi. Shundaqla yene yer sharining jenubidiki latin amérika, afriqa, asiyadiki nurghun döletler Uyghurlarning mejburiy emgiki mesilisini bilmeydu yaki sözleshni xalimaydu. Xitay kompartiyesi bu teshwiqati arqiliq gherbtiki ammini qayil qilishta anche muweppeqiyet qazinalmighan bolsimu, emma u shexsler we karxanilarni jimiqturushta muweppeqiyet qazandi.”

Awstraliye istratégiyelik siyaset tetqiqat merkizining doklatida, xitay hökümitining saxta uchur tarqitish we tesir yaritish herikitining hazir sel qarashqa bolmaydighan haletke yetkenlikini eskertken bolup, ular doklatida “Eger bu mesile yene hel qilinmighan teqdirde, xitay kompartiyesi tor arqiliq tesir körsitish herikitini künséri kücheytip, siyaset belgiligüchilerning iqtisadiy siyasetlirige muweppeqiyetlik tesir körsitidighan, krizis mezgilide jem'iyetning uyushushchanliqini qalaymiqanlashturidighan, rehberlerge yaki démokratik organ we jeryanlargha ishenmeydighan, ittipaqdashliq we hemkarliqni buzup tashlaydighan, zhurnalistlar, tetqiqatchilar we pa'aliyetchilerning xitay heqqide toghra uchurlarni tarqitishini tosidighan ehwal kélip chiqidu” dep agahlandurghan.

Tetqiqatchi albért jang bizge qilghan sözide, yuqiriqidek aqiwetning kélip chiqishining aldini élish üchün “Démokratik döletler hökümetliri we chet ellerdiki ijtima'iy taratqu supilirining emdi aktip inkas halitidin, aktip istratégiye halitige tézdin özgirishi lazimliqini, ittipaqdash döletlerning hökümetliri we uninggha qarashliq apparatlarning bu yéngidin bash kötürüp chiqiwatqan bixeterlik xirisigha qarita ortaq tedbir tüzüshi lazimliqini” eskertken.