“Xitaydiki kishilik hoquqni qoghdash” teshkilati: xitayning xalighanche tutqun herikiti insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin

Amérikadiki kishilik hoquq organlirining biri bolghan “Xitaydiki kishilik hoquqni qoghdash” teshkilati (CHRD) 5-mart küni xitay hökümiti yolgha qoyuwatqan xalighanche tutqun mesilisige munasiwetlik tekshürüsh doklatini élan qilghan. “Türme kamérida tang étishni kütüsh” mawzuluq bu doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti 2019-yildin 2024-yilghiche bolghan ariliqta, nechche minglighan kishini xalighanche qolgha alghan, 1545 neper kishini resmiy halda eyiblep türmige tashlighan. Bu kishiler xitay hökümitining xelq'aradiki kishilik hoquq wedilirige mas kelmeydighan qanunliri boyiche eyiblinip, uzun muddetlik qamaq jazalirigha höküm qilin'ghan.

Mezkur organ xitaydiki wijdan mehbuslirigha da'ir sanliq melumatliri we sanliq melumat ambarliridin élin'ghan melumatlarni tehlil qilip sélishturush arqiliq, xitayning xalighanche tutqun herikitining “Insaniyetke qarshi jinayet” shekillendürüshi mumkinlikini bildürgen.

“Xitaydiki kishilik hoquqni qoghdash” teshkilatining birleshme ijra'iye diréktori sofi richardson bizning ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi:

“Biz xitaydiki wijdan mehbuslirigha a'it qolimizda bar bolghan sanliq melumatlar, bolupmu 2019-yilidin 2024-yilighiche bolghan ariliqta késilgen wijdan mehbuslirigha da'ir melumatlarni analiz qilish arqiliq, xitaydiki xalighanche tutqunning endizisini yéship baqmaqchi bolduq. Biz tekshürüshlirimizde xitayda xalighanche tutqun qilin'ghan we müjmel jinayetler bilen eyiblep késilgen wijdan mehbuslirining otturiche hésab bilen 6 yil késilgenlikini we dölet xewpsizlikige chétilidighan jinayetlerning bolsa otturiche hésab bilen 7 yil késilgenlikini körduq. Biraq, bu mezgilde bundaq jazalarning eng éghiri Uyghur élidiki wijdan mehbuslirigha bérilgen bolup, bularning beziliri kéchiktürüp ijra qilinidighan ölüm jazaliri bolsa, yene beziliri rahile dawut qatarliqlargha bérilgendek ömürlük qamaq jazasi bolghan. Yeni qaysi nuqtidin qarimayli, bu tekshürüsh doklatidiki bayqashlirimiz xitay hökümitining rayonda eng éghir insaniyetke qarshi jinayet bilen shughulliniwatqanliqini körsitip bermekte.”

Doklatta körsitilishiche, 2019-yili 1-yanwardin 2024-yili 12-ayning 31-künigiche, da'iriler Uyghur éli we tibetnimu öz ichige alghan halda xitay chong quruqluqidin 1422 neper, xongkongdin 123 neper bolup, jem'iy 1545 kishige jaza hökmi chiqarghan. Bularning ichide, tashpolat tiyip, sattar sawut we yang xéngjün qatarliqlargha ölüm jazasi bérilgen, rahile dawut we abdurazaq sayim qatarliqlargha muddetsiz qamaq jazasi bérilgen, 48 kishige on yil yaki uningdinmu uzun muddetlik qamaq jazasi bérilgen. Xitay hökümiti bu wijdan mehbuslirini asasen “Jédel-majira chiqirip, parakendichilik peyda qilish”, “Diniy pa'aliyetlerni teshkillesh we qollinish arqiliq, qanunning ijra qilinishigha buzghunchiliq qilish” we “Dölet bixeterlikige ziyan yetküzüsh” tin ibaret üch xil “Jinayet” bilen eyibligen bolup, bu jinayetler b d t kishilik hoquq mutexessisliri we bashqa kishilik hoquq qurulushliri teripidin “Bek keng da'irilik we müjmel” dep bahalan'ghan iken. Bundin bashqa yene, wijdan mehbuslirining 700 neperdin artuqi 60 yashtin ashqan yashan'ghan kishiler bolup, ularning üchtin ikki qismi ayallar iken. Xongkongluq wijdan mehbusliri bolsa asasliq “Aghdurmichiliq” we “Aghdurmichiliqqa küshkürtüsh” jinayiti bilen eyiblen'gen bolup, otturiche késilish mudditi 5.15 Yil bolghan.

Sofi richarson xanimning körsitishiche, xitay hökümitining xalighanche tutqun herikitini sistémiliq we keng kölemlik qolliniwatqanliqi heqqide 2017-yilidin bashlap agahlandurush bérilgen bolsimu, biraq buninggha qarshi tedbirlerning yéterlik bolmasliqi xitayni téximu jasaretlendürgen. U mundaq deydu:

“Birleshken döletler teshkilatining xalighanche tutqun mesilisi boyiche xizmet guruppisi 2017-yilidin étibaren bu heqtiki doklatlirida xitay hökümitining xalighanche tutqun siyasitini nahayiti keng kölemde, sistémiliq yolgha qoyuwatqanliqini, buning insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilishi mumkinlikini agahlandurup kelgen. Bizning qarishimizche, xitay hökümitining bu sewebtin bir jazalashqa yaki tekshürüshke uchrimasliqi, uni yenimu jasaretlendürgen bolup, u bu sewebtin xalighanche tutqun herikitini yenimu kücheytken, hetta uni chet ellergimu kéngeytishke urun'ghan. Chünki u özining bu seweblik jazagha tartilmaydighanliqigha ishen'gen.”

“Xitaydiki kishilik hoquqni qoghdash” teshkilatimu doklatida, xitayning dölet ichide turup, xitay hökümitini tenqidleshke jür'et qilghan kishilik hoquq qoghdighuchiliri, ziyaliylar we shuningdek diniy zatlar qatarliq wijdan mehbuslirining jazalinishi we türmige solinishigha süküt qilghan teqdirde, dunyadiki kishiler we hökümetlerning xitayning ichidiki weziyet tereqqiyatigha a'it heqiqiy uchurlardin mehrum qalidighanliqi, ittipaqdashliridin ayrilip qalidighanliqini eng muhimi, xitay hökümitining bundaq zorawanliqni chet ellerdimu qilishqa jasaret qilidighanliqini agahlandurghan.

Sofi richardson démokratik hökümetler we organlarning birlikte heriket qilip, xitayni jawabkarliqqa tartishi lazimliqini eskertti. U mundaq dédi:

“Xitay hökümiti bilen bügün'giche kishilik hoquq diyalogi ötküzüp kelgen we xitayning kishilik hoquq depsendichilikining tesirlirini öz dölitidimu hés qilghan döletler hökümetliri shi jinpingning depsendichilik siyasetlirige riqabet élan qilishi kérek. Bu ular üchün paydiliq. Bular buni ikki tereplik, köp tereplik munasiwetlik arqiliq yaki bolmisa xelq'araliq organlar bilen hemkarliship turup qilsa bolidu. Bilginimizdek, hazirghiche birleshken döletler teshkilatining ikki apparati xitay hökümitining siyasetlirini insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin, dédi. Bu organlar we hökümetler xitayni tekshürüsh üchün yene némini saqlaydu?”

Derweqe, b d t ning xalighanche tutqun mesililiri boyiche xizmet guruppisidin bashqa yene, 2022-yili 8-ayda b d t kishilik hoquq aliy komissarliqimu 2 yilliq tekshürüsh netijiside xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyuwatqan siyasetlirining “Insaniyetke qarshi jinayet” shekillendürüshi mumkinlikini bildürgen idi.

“Xitaydiki kishilik hoquqni qoghdash” teshkilati bu heqtiki doklatida, yuqiridiki b d t organlirining ikki qétimliq agahlandurushining xitaydiki kishini chöchütidighan yüzlinishtin dérek béridighanliqini eskertken. Doklatta eger xitay yene tekshürülmise, u halda buning xitayning ichi we sirtidiki kishilik hoquq qanunlirigha intayin paydisiz aqiwet peyda qilidighanliqini eskertken hemde xitay hökümiti üstidin musteqil xelq'araliq tekshürüsh élip bérishni, xitay bilen bolghan herqandaq yuqiri derijilik uchrishishlarda konkrét shexslerning ismini ochuq-ashkara atash we ularning qoyup bérilishini telep qilish lazimliqini bildürgen.