Андерс кор: “хитай унчә күчлүк әмәс, әмма бихудлуқ қилишқа болмайду”

Хитай рәиси ши җинпиң вә башқа рәһбәрлири хитай компартийәсиниң музейини зиярәт қилғанда компартийәсигә қәсәм қилди. 2021-Йили 18-июн, бейҗиң.

 Хитай компартийә рәиси ши җинпиңниң бир нәччә йил бурун ейтқан “шәрқ йүксәлди, ғәрб заваллиққа йүзләнди” дегән сөзи ғәрб таратқулирида күчлүк инкас пәйда қилғаниди. Анализчилар бу сөзни  “ши җинпиңниң хитайни 21-әсирдики дәриҗидин ташқири күчлүк дөләт қилиш арзусиниң ипадилиниши” дәп қариғаниди.

Хитайниң дөләт таратқулириму “ши җинпииң дәвридики бүйүк мувәппәқийәтләр” ни тохтимай тәшвиқ қилған, 2018-йил “мениң дөлитим қалтис” (厉害了，我的国) Дегәндәк тәшвиқат филимлирини базарға салғаниди.  Кейин хитай һөкүмити тәшвиқат министирлики бу филимни қоюшни тохтитип қойған болуп, буниңға һечқандақ изаһат бәрмигән; көзәтчиләр буниң сәвәбини “хитай бу филим арқилиқ америкиниң алдиға өтүп кетидиғандәк тәсир берип қоюштин, америка билән болуватқан сода җеңидә еғир зиян тартиштин сақлиниш үчүн” дәп тәһлил қилғаниди.

  Мәлум болушичә, хитайниң 2019-йилдики експорт соммиси 2 тириллийон 600 милярд долларға йәткән болуп, американиң 2 тириллийон 500 миң долларлиқ експорт соммисидин ешип кәткән. Әнглийәниң явропа иттипақидин чекиниши, америка иқтисадиниң ковид юқуми мәзгилидә зәрбигә учриши  қатарлиқ бир қатар сәвәбләр ғәрб дуняси заваллиққа йүзлиниватқандәк, хитай күчийиватқандәк тәсиратни пәйда қилған.

Әмма вухәндин ямриған ковид вируси вә 2022-йил қаттиқ иҗра қилинған қамал сиясити хитайниң өзиниму иқтисадий зәрбигә учратқан болуп, 2023-йил киргәндин буян хитай иқтисадиниң азрақ өрләш көрүлгәндин кейин йәнә төвәнлигәнлики вә бир изда тохтап қалғанлиқи хитай һазир дуч келиватқан әң чоң киризис болуп қалған. Әмәлийәттә, хитай иқтисадини бу һалға елип кәлгән баш ролчи ши җинпиң болуп, униң дөләт карханилирини йөләп, хусусий карханиларға зәрбә бериши, “бир бәлбағ бир йол” қурулушиға һәддидин зиядә мәбләғ селип, хитайниң дөләт хәзинисини қурутушқа башлиғанлиқи хитайни киризисқа йүзләндүрүватқан түп сәвәб дәп қарилишқа башлиған.

Йеқинда “сиясәт” журнилида елан қилинған “хитай немишқа ғәрб дуняси ойлиғандәк унчә күчлүк әмәс?” намлиқ мақалидә, ши җинпиңниң иқтисадий сиясәтлириниң ғәрб карханилирини қайил қилалмайватқанлиқи һәмдә ғәрб сиясәтчилирини балдуррақ һошини тепишқа үндәватқанлиқи тәһлил қилинған.

Бу мақалидә берилгән учурларға қариғанда, хитай-явропа сода җәмийитигә әза 1700 кархана вә ширкәт ичидә явропа ширкәтлири көп санлиқни тәшкил қилидикән, тәкшүрүш давамида уларниң ичидики 570 ширкәтниң хитайға болған ишәнчиниң төвәнләп кәткәнлики мәлум болған. Бир қисим ғәрб ширкәтлири башқа дөләтләргә қизиққан, 11 пирсәнт кархана хитайдин айрилишни ойлашқан, йәнә 11 пирсәнт кархана хитайдин айрилишни қарар қилған.

AP

Мақалидә көрситилишичә, ковидтин кейин хитайниң омумий ишләпчиқириш қиммити (GDP) Ниң төвәнлиши, өй-мүлүк базириниң касатлишиши, яшларниң ишсизлиқ нисбитиниң хәтәрлик сәвийәгә чүшүп қелиши(бәзиләрниң мөлчәричә ишсизлиқ нисбити 50 пирсәнткә йәткән), али бабаға охшаш хусусий карханиларниң бесимға учриши, чәтәлниң вә хитайниң нурғун ширкәтлириниң ши җинпиңниң солчил, әхмиқанә, бимәнә сиясәтлиридин нарази болуши вә һөкүмәткә ишәнмәслики вә бәзилириниң чәт әлгә мәбләғ йөткәшкә башлиғанлиқи,  хитайдики ички еһтияҗниң төвәнләп базарниң совуп қелиши,  йәни хитай истемалчилириниң ковид мәзгилидин бурунқидәк пул хәҗлимәслики хитайниң иқтисадини техиму чоң киризисқа йүзләндүрмәктә икән; әгәр бу киризислар еғирлашса, хитайниң  ғәрб әллири ойлиғандәк күчлүк дөләт болалиши мумкин әмәс икән.

Америкадики сиясий анализчи гордон чаң бу һәқтә тохтилип мундақ деди: “коммунист хитай нәччә он йилдин бери иқтисадий қурулма мәсилисини яхши һәл қилалмиди. Шуңа буниңдин кейинки иқтисадий йүзлиниш хитайға давамлиқ пайдисиз болиду. Хитай шунчә узун вақиттин бери тәдбир қолланмиғачқа, иқтисад вә пул-муамилә системисини түзәйдиған үнүмлүк чариси қалмиди. Иқтисадий киризисниң алдини елиш сиясәтлири, иқтисадни җанландуруш пиланлириму вақитлиқ тәдбир болуп, у пәқәт хитайниң түзүлмә характерлик мәсилисини техиму еғирлаштуриду вә хитайни техиму қийин әһвалда қойиду”.

 Гордон чаң әпәнди хитай иқтисадиниң чөкүшидики сәвәбләрни ши җинпиң һакимийитигә бағлап мундақ дәйду: “хитай хәлқиниң һазир көрүватқини дөләтниң һәммини қайтидин контрол қиливелиши вә дунядин йирақлап кетиши. Бу сиясәтләр хитай иқтисадини, хитайниң ишләпчиқириш күчини аҗизлатмақта. Хитай һакимийити һазир һәқиқий мәнидә өзини һалак қилмақта. Хитай һазир чәтәлниң мәблиғи вә техникисиға толиму моһтаҗ. Әмма ши җинпиңниң чәтәл дүшмәнлики чәтәл ширкәтлирини хитайдин қачурди, техникилиқ күчкә әһмийәт беридиған хитай әмәлдарлириму бу бир нәччә айдин бери уларға тәрбийә ишләп һечкимни ишәндүрәлмиди. Хитайниң гепи башқа, қиливатқанлири башқа. Хитай һазир мав зедуң идийәси бойичә һәрикәт қиливатиду, у һалда чәт әлликләр әлвәттә қечип кетиду”.

Коломбийә университетиниң тәтқиқатчиси, сода вә сиясәт анализчиси маттив фулко (Matthew Fulco)  9-Авғуст күни linkedin Торида баһа йезип, коммунист хитай һакимийитиниң заваллиқ дәвригә киргәнликини,  буниңдики биринчи сәвәбниң ши җинпиңниң солчил, һакиммутләқ сиясити вә хәлқарадин зәрбә йәватқан иқтисади икәнликини тәһлил қилған; андин ши җинпиңниң бу сиясий, иқтисадий, дипломатик киризисни һәл қилалишиға ишәнмәйдиғанлиқини билдүргән.

Америкадики сиясий анализчи  доктор андерс кор әпәнди хитай иқтисадиниң төвәнлишиниң яхши әһвал икәнликини билдүрүп мундақ деди: “хитай иқтисадиниң ешиш сүрити астилап қалди, әгәр хитай һөкүмитиниң санлиқ мәлуматлириға қарайдиған болсиңиз, у тәхминән икки һәссә төвәнлиди, бурун 10 пирсәнттин ешип маңатти,  бир нәччә йил аввал 5.7 Пирсәнткә чүшти. Бундақ мустәбит вә ирқий қирғинчилиқ йүргүзгүчи һакимийәтниң иқтисадиниң чөкүши яхши әһвал. Бундақ дейишимдики сәвәб, бундақ әһвалда хитай тәһдит пәйда қилалмайду, чүнки хитай һазир ядро қораллирини тез сүрәттә тәрәққий қилдуруп, ядро күчини ашурушқа һәссиләп мәбләғ селиватиду”.

Әмма андерс кор әпәнди хитай иқтисадиниң төвәнлишини тәһдитниң азлиши дәп қарашқа техи балдурлуқ қилидиғанлиқини, хитайниң йәнә күчийип тәһдит пәйда қилиши мумкинликини билдүрди: “башқа дөләтләргә селиштурғанда, хитайниң иқтисади гәрчә азрақ төвәнлигән болсиму, дөләт күчи йәнила ешиватиду. Шуңа у йәнила интайин хәтәрлик дүшмән. Униңға азрақ бихудлуқ қилсақ бешимизға баласи апәт яғиду. Биз хитай иқтисади чекинди, хәтәр азайди дәп хош болуп, өзимизни мәғлубийәткә дучар қилмаслиқимиз керәк. Хитай мустәбит путинға, шималий корейәгә, иранға вә ирқий қирғинчилиқ йүргүзгән ефийопийә билән бирмиға ярдәм қиливатқан бир дөләт, улар йәнила чоң тәһдит, биз бу ишқа һәр қандақ вақиттикидинму бәк җиддий қаришимиз лазим”.

Хитайниң иқтисадий мөҗизисиниң ахирлишиши америка вә ғәрб әллири үчүн хитайни аҗизлитишниң бир яхши пурсити болуши мумкинму? андерс корниң қаришичә, һазирчә алдирап хуш болғили болмайду. Байдин һөкүмити, шундақла явропа дөләтлири техи хитайға қаттиқ зәрбә бериш йолини тутмиди.    У мундақ деди: “биз чоқум чидап болсиму бәзи хәтәрни үстимизгә елишимиз, мәйданимизни мустәһкәм қилишимиз керәк. Мәнчә буниң әң яхши усули, хитай билән болуватқан содини чәкләш, йерим өткүзгүч өзәк (чип) ни қаттиқ контрол қилиш. Йәни, хитай билән уруш қилмай турупму биз қилалайдиған нурғун ишлар бар, хитайниң мустәбитликини, қошнилириға таҗавуз қилишини, ирқий қирғинчилиқ елип беришини қәтий қобул қилмайдиғанлиқимизни һәр вақит билдүрүшимиз керәк”.     

“Сиясәт” журнилида елан қилинған бу мақалидә ейтилишичә,  хитай иқтисадиниң һәр йил 10 пирсәнттин ашидиған дәвриниң қайтип келиши тәс икән, һазирқидәк 5 яки 5.5 Пирсәнтлик ешиш хитайниң һәргиз бурунқи йол билән тәрәққий қилалмайдиғанлиқини көрситидикән.   Һазир америкадин башлап явропағичә рәһбәрләрниң һәммиси хитай иқтисадиниң хараблишишидин келидиған хәтәрни қандақ түгитишни муһакимә қилишқа башлиған.  Германийә баш министири олаф шулиз хитайниң кәлгүси иқтисадидин әнсирәшкә башлиған. Фирансийә президенти еманул макрон хитайниң украина мәсилисидики мәйданини тәнқидлигән. Италийә баш министири гиоргия мелони хитайниң “бир бәлбағ бир йол” пиланидин чекинмәкчи болған. Мана булар хитайниң давамлиқ йүксилиш вә дуняға кеңийиш чүшиниң асанлиқчә әмәлгә ашмайдиғанлиқини көрсәткән һәмдә ши җинпиң тутқан йолниң хитайни һаман заваллиққа елип маңидиғанлиқидин бешарәт бәргән.