Uyghur diyarida tughulghan bir xitayning xitay hökümitining rayondiki basturush siyasitidin endishisi

Yéqinda ijtima'iy taratqularda özini 50-yillarda Uyghur diyarigha yerleshtürülgen xitay köchmenlirining ewladi dep tonushturghan bir xitay aptorning “Xitaylar bilen Uyghurlar otturisida shu qeder öchmenlik barmu?” serlewhelik maqalisi élan qilindi. Mezkur maqalide nöwettiki hökümetning Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan chékidin ashqan qattiq qol tedbirliri tilgha élinip, bu xil radikal siyasetning yaman aqiwitige qarita aptorning endishisi ipadilen'gen.

Twittér qatarliq ijtima'iy taratqularda Uyghur diyari weziyiti heqqide yollighan uchurliri bilen tonulghan, kishilik hoquq aktipliridin erkin azad ependi ötken hepte twittér torida Uyghur diyarida tughulup, Uyghurlar arisida ösüp chong bolghan bir xitay puqrasining “Xitaylar bilen Uyghurlar otturisida shu qeder öchmenlik barmu?” serlewhelik maqalisini élan qildi.

Mezkur maqalide özini 50-yillarda, xitay kommunist hökümiti teripidin Uyghur diyarigha yerleshtürülgen xitay köchmenlirining ewladi dep tonushturghan bir xitay ayalning xitay hökümitining, Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan barghanséri radikallashqan qattiq qol tedbirlirige bolghan naraziliqi we bu xil radikal siyasetning yaman aqiwitige qarita endishisi ipadilen'gen.

Erkin azad ependige salam xet sheklide yézilghan maqalide, özini “Shinjangliq xenzu” dep tonushturghan bu xitay ayal, xitay hökümitining radikal basturushigha uchrap, türküm-türkümlep lagérlargha qamiliwatqan Uyghur qatarliq yerlik xelqlerge, özige oxshash bu zéminda chong bolghan bir xitayning yardem bérishke amalsiz halette bolsimu, emma özi ösüp chong bolghan bu zémindiki Uyghurlargha hésdashliq qilidighanliqini ipadiligen.

Xet mundaq bashlan'ghan: “Erkin ependi, men her küni siz twittérgha yollighan xitayche we in'glizche uchurlardin, yurtumdiki qérindashlirimning ehwalini bilishke muyesser boluwatimen. Ereb élipbeside yézilghan Uyghurche xetlerni men oquyalmaymen. Emma tordiki uchurlardin türme we emgek lagérlirigha qamalghan qérindashlirimning ehwalini bilip turuwatimen. Ularning hazir qandaq échinishliq qismetlerge duchar boluwatqanliqini tesewwur qilish tes emes. Hazir yurtumda yüz bériwatqan ehwallar heqqidiki her qandaq bir xewerni anglash manga shu qeder éghir azabliqtur. Gepni qeyerdin bashlashni bilmeymen, emeliyette ulargha yardemmu bérilmeydighan halette turuwatimiz. Lékin ularni her waqit eslep turuwatqinimni, ularning bextsiz qismitige bolghan hésdashliqimni ipadilesh arqiliq, özümning ular bilen bir septe ikenlikimni bildürmekchimen.”

Maqale aptori yene öz xétide, Uyghur diyarining bésiwélin'ghan zémin ikenlikini tekitlep, xitay taratquliridiki Uyghurlar heqqidiki xewerlerning bu zémindiki mustemlike hökümetning teshwiqat xewerliri ikenlikini tekitlesh bilen bille, atalmish xitay sayahetchiliri yollighan uchurlardiki “Uyghurlar naxsha-usul oynap bextlik yashawatidu”, “Shinjanggha barghan sayahetchiler köpeydi”, “Uyghurlar xizmetke orunlashturuldi, Uyghurlar bay boldi” dégendek yalghan xewerlerning özini eng bizar qilidighan xewerler ikenlikini bildürgen.

U yene atalmish sayahetchilerning yollanmilirini körgendiki tesiratini bayan qilip: “Men atalmish sayahetchilerning yurtumdiki Uyghurlar we u yerdiki turmush aditi heqqide torlargha yollighan usul oynawatqan Uyghurlar we sayahetchilerge tamaq étiwatqan qisqa sin körünüshlirini, Uyghurlarning közliride ipadilen'gen amalsizliq we sayahetchilerge bolghan bizarliq qarashlirini körginimde, mende yurtumdiki qérindashlirimning maymunlargha oxshash körgezme qiliniwatqanliqini körgendek azabliq tuyghu peyda bolidu. Halbuki, men ana yurtum dep hésablaydighan bu zémin'gha ilgiri kelgen méning ejdadlirim, ata-anilirimu eyni chaghda yerlik Uyghurlar neziride basqunchilar dep qaralghanidi” dégendek jümlilerni yazghan.

Mezkur xetni twittér torida élan qilghan erkin azad ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, maqale aptorining bu xetni tordin tam atlap kirish usuli bilen bu yil 7-ayning axiri özige ewetip élan qilishni telep qilghanliqini, we özige salam xet sheklide yézilghan xetni aridin ikki ay ötüp, 9-ayda twittér torida élan qilghanliqini bildürdi.

Xette: “Xitaylar bilen Uyghurlar otturisida shu qeder öchmenlik barmu?” dégen so'algha jawab bergen bu xitay ayal, awwal özining Uyghur diyarida ösüp chong bolush jeryanini eslime qilip, baliliq dewride Uyghur baliliri bilen birlikte oqughanliqi, Uyghur qizlar bilen birlikte qéshigha osma qoyup, qoligha xéne qoyghanliqini, béde chöchürisi, tonur samsisi, kawap qatarliq Uyghur ta'amlirini yep, Uyghurlarning muhebbitige ériship chong bolghanliqini bildüridu.

U yene hazir xewerlerde tilgha éliniwatqan Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki qatmal weziyetning emeliyette xitay hökümitining radikal basturush siyasiti peyda qilghanliqini tekitlep, “5-Iyul ürümchi weqesi” mezgilide ürümchide öz közi bilen körgen ehwallarni eslime qilip mundaq yazidu؛ “Kéyin ‛5-iyul ürümchi weqesi‚ yüz berdi, emma bügün'ge qeder mezkur weqe heqqide hökümet terep héchqandaq chüshendürüsh bermidi. Weqeni rabiye qadir bashchiliqidiki “Üch xil küchler” we “Radikal diniy étiqad idiyesi” ning tesiride pilanlan'ghan topilang dégenni tekitlidi. Emma bu “Üch xil küchler” we “Diniy radikal idiyedikiler” zadi némilerni qildi? ular yene néme üchün bundaq qildi? dégen mesililerge héchkim jawab bermidi. ‛5-iyul weqesi‚ yüz bergen kéchisi biz bundaq bir weqening yüz bergenlikidin xewersiz halette iduq. Biz u kéchisi héchqandaq bir saqchi aptomobilining qoghdishi bolmighan halette ötküzgen iduq. Etisi etigen weqening xaraktéri békitilip, kishiler öyidin talagha chiqalmaydighan weziyet shekillendi. Puqralar her küni öyide olturup téléwizordiki qayta-qayta tekrarlan'ghan hökümet xewerlirini körüsh bilen cheklendi. Köpligen xewerler tekrar bériletti, beziler bir-birige ziddiyetlik idi, eyni chaghdila mende weqe heqqide nurghun gumanlar qozghalghan idi. Mesilen hökümet xewerliride weqening “5-Iyul küni 50 jayda birla waqitta topilang yüz bergenlikini, atalmish topilangchilarning tash-késekler arqiliq puqralargha hujum qilghanliqi, qarangghu jaylargha yoshurunup turup, miqliq kaltekler bilen yol boyidiki kocha chiraghlirini buzuwetkenliki, topilangchilarning zor köp qismining ürümchi ahalisi ikenliki tekitlendi. Emma eyni chaghda ürümchidiki chong kochilarda bu xildiki tash-késekler yoq idi. Bu késeklerni bir kéchidila kimler ekélip qoydi? kochini nazaret qilidighan saqchilar we saqchi aptomobilliri némishqa bularni charlap bilelmidi?7-iyul küni kochigha chiqqan xitay puqralirining qolidiki oxshash kaltekler nedin keldi? xitay puqraliri rastinla Uyghurlarni öltürüshni meqset qilip kochigha chiqqanmidi? eyni chaghda men bu ehwallarni körginimde mende öz ana yurtumni yoqitip qoyuwatqandek tuyghu peyda bolghan idi.”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan erkin azad ependi, özining bu ayalgha oxshash Uyghur diyarida chong bolghan bir türküm xitaylarning xitayning ichki ölkiliride Uyghurlargha oxshashla ikkinchi derijilik puqra mu'amilisige uchrighanliqi üchün, Uyghurlargha hésdashliq qilidighanliqini bildürüp, xitay hökümiti üstidin özige shikayet qilghanliqini bildürdi.

Erkin azad ependining qarishiche, Uyghurlar arisida ösüp chong bolghan özini “Shinjangliq” dep tonushturghan xitaylarning ikki xil endishisi bolup, uning biri xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan radikal basturush siyasiti seweblik özlirining ana yurti dep hésablaydighan Uyghur diyarigha qaytqinida Uyghurlarning kelgüside ulardin öch élishi iken.