Derya yaniq xanim: “Xitayning Uyghurlargha qaratqan bésim siyasitide héchqandaq özgirish bolghini yoq”

Türkiye parlaménti kishilik hoquq komitétining bashliqi, hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesining parlamént ezasi, sabiq türkiye a'ile we ijtima'iy ishlar ministiri derya yaniq xanim, 3-séntebir küni türkiye döletlik axbarat orgini bolghan “Anadolu xewer agéntliqi” ning ziyaritini qobul qilip, Uyghurlarning kishilik hoquq depsendichiliki toghrisida pikir bayan qilghan. U, ötken ikki yil ichide xitayning Uyghur élidiki yuqiri bésimliq siyasitide héchqandaq özgirishning bolmighanliqini tekitligen.

Derya yaniq xanimning bu bayanati “Anadolu xewer agéntliqi” ning torida élan qilin'ghandin sirt, ijtima'iy taratqulardimu keng tarqitilghan. U, mundaq dégen: “Men bu yerde birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi élan qilghan doklat toghrisida toxtalmaqchimen. Yeni bizning shexsiy köz qarashlirimiz yaki bezi kishiler ilgiri sürüwatqan bayanlarni démekchi emesmen.”

Derya yaniq xanim birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi buningdin ikki yil ilgiri élan qilghan Uyghur élining kishilik hoquq ehwali toghrisidiki doklati toghrisida toxtilip, mundaq dégen: “Mezkur doklatta Uyghur rayonida kishilerni öz yurtidin ayrip, xitayning bashqa ölkilirige mejburiy yötkeshning intayin omumliship ketkenliki؛ nurghun kishilerni jazalap türme-lagérlargha tashlighanliqi we ayallarni tughush hem perzent körüsh iqtidaridin mehrum qilghanliqi؛ kishilerning erkin yötkilish we sayahet hoquqining tartiwélin'ghanliqi؛ hetta chet elge chiqish yaki xitayning ichki ölkilirige bérishningmu jinayet sewebi qilin'ghanliqi؛ puqralarda diniy étiqad erkinlikining peqetla yoqluqi nuqtiliq bayan qilin'ghan.”

Derya yaniq xanim “Anadolu xewer agéntliqi” gha yene mundaq dégen: “Ötken ikki yil ichide Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitide héchqandaq özgirish bolmidi. Ulardin dawamliq erz-shikayetler kéliwatidu. Uyghur rayonining nopus qurulmisida zor özgirish boldi. Yeni 1970-yillarda nopusning 80 pirsentini yerlik musulman Uyghurlar teshkil qilatti. Bügünki künde Uyghurlar pütün Uyghur rayoni nopusining aran 40 pirsentini teshkil qilsa, xitaylarmu 40 pirsentni teshkil qilmaqta. Démekki, rayonning nopus qurulmisi sistémiliq we pilanliq halda özgertilmekte.” 

Biz türkiye parlaménti kishilik hoquq komitétining bashliqi derya yaniq xanimning bayanati toghrisida köz qarishini igilesh üchün mezkur komitétning ezasi, parlamént ezasi yüksel selchuq türk'oghlu ependini ziyaret qilduq. U, mundaq dédi: “Islam wehimisi we irqchiliqqa qarshi turush komitéti qurulghan idi. Sherqiy türkistandiki kishilik hoquq depsendichilikini közitish we tekshürüsh xizmiti mezkur komitétning xizmet da'irisi ichige kirgüzülgen idi. Bu komitét sherqiy türkistandiki kishilik hoquq depsendichilikini közitip kéliwatidu. Bir yérim yildin buyanqi közitishke qarighanda, héch bir özgirish yoq, yeni xitayning bésim siyasiti dawam qiliwatidu. Komitét bashliqimiz derya xanimmu buni otturigha qoydi.”

Uyghur élidiki yighiwélish lagérlirigha solan'ghan kishilerning teqdiri, xitayning nöwette Uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqi we kishilik hoquq siyasitini tekshürüsh üchün, mexsus bir guruppa qurush heqqidiki bir teklip layihesi türkiye parlaménti kishilik hoquq komitétigha sunulghan idi. 2023-Yili 7-ayning 3-küni “Iyi” partiyesining parlamént ezasi selchuq türk'oghlu teripidin sunulghan bu teklip layihesi muzakire qilinip, türkiye parlaméntida “Islam wehimisi we irqchiliqqa qarshi turush komitéti” resmiy qurulghan idi. 7-Ayning 14-küni bu komitét resmiy xizmet bashlighan idi. Shuningdin kéyin sherqiy türkistandiki kishilik hoquq depsendichilikini közitish we tekshürüsh xizmiti mezkur komitétning xizmet da'irisi ichige kirgüzülgen idi.

Derya yaniq xanim, 2023-yili 7-ayda türkiyediki sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirining mes'ullirini öz ishxanisida qobul qilghanda, özining 1990-yillarda istanbulda aliy mektepte oquwatqan chaghlirida Uyghur teshkilatlirining yighinlirigha ishtirak qilghanliqini, Uyghur mesilisini yaxshi bilidighanliqini, Uyghurlarning bu teleplirining emeliylishishi üchün qolidin kelgen ishlarni qilidighanliqini bayan qilghan idi.

Türkiye hökümiti 2009-yili tunji bolup “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ni “Irqiy qirghinchiliq” dep atighan, shundaqla Uyghurlargha medet bergenidi. Halbuki, kéyinki mezgillerde türkiye-xitay munasiwitining tereqqiyati, ikki dölet otturisida soda-tijaret, pul mu'amile we diplomatik kélishimlerning tüzülüshi, türkiyediki pul paxalliqi, ishsizliqning éship méngishi, shuningdek kowid yuqumigha qarshi waksinaning kemchil bolushi qatarliq bir yürüsh sewebler tüpeyli türkiye hökümitining xitay bilen bolghan munasiwiti hemde Uyghurlar heqqidiki meydanidimu bir qanche qétim özgirishler boldi.