Xitayning Uyghur rayonida “Qanun boyiche idare qilish” ni tekitlishi némidin dérek béridu?
2024.03.27

Da'irilerning Uyghur rayonida ‛qanun boyiche idare qilish‚ ni tekitlishi yéqindin buyan yene kücheydi. 22-Mart ürümchide échilghan qanun sistémisining 2023-yilliq xizmet xulase yighinida, ma shingrüy “Qanun boyiche idare qilishni chongqurlashturush” ni tekitlep, “Biz shinjangni qanun boyiche omumyüzlük bashqurushni üzlüksiz chongqurlashturush we mustehkemleshni ilgiri sürüp, ünümlük rol oynishimiz kérek. Qanun bilen idare qilishning asasni mustehkemlep, térrorluqqa qarshi turush we muqimliqni qoghdashta qanun bilen idare qilishning normallishishini ilgiri sürüsh, térrorluqqa qarshi turush we muqimliqni qoghdashning qanun sistémisini mukemmelleshtürüsh, chet elge munasiwetlik qanun sistémisi qurulushini kücheytip yaxshi ichki we tashqi muhit berpa qilish kérek, ” dégen.
25-Mart künidiki “Aptonom rayonning yerlik qanun chiqirish xizmet yighini” dimu, Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitétining mudiri zumret obul qanunni kücheytish heqqide söz qilghan. Yighin heqqidiki xewerde déyilishiche, “Yighinda qanun turghuzush xizmitige yétekchilik qilishta, shi jinpingning qanun bilen idare qilish idiyeside ching turush, partiyening shinjangni bashqurush istratégiyesini qanun turghuzush xizmitige yétekchilik qilish we ölchesh, küchlük qanun kapaliti bilen teminleshtiki siyasiy mes'uliyetni ünümlük üstige élish” dégen ibariler tekitlen'gen. Yighinda yene, “Shinjangda xitay uslubidiki zamaniwilashturush emeliyitini tézlitish üchün, yerlikning qanun chiqirish xizmitini kücheytish zörür, uzun muddetlik tinchliq we muqimliqqa munasiwetlik négizlik, asasiy we uzun muddetlik xizmetning xizmette, qanun chiqirishtiki yétersizliklerni toluqlap, qanun süpitini östürüshke tirishish” déyilgen.
Undaqta xitay hökümiti tekitlewatqan atalmish “Qanun boyiche idare qilish” , heqiqeten xelq'araliq qanuniy belgilimilerni ijra qilish tertipi bilen birdekmu? xitayning Uyghur rayonida “Qanun boyiche idare qilish” ni tekitlishi némidin dérek béridu? ular némishqa xitay özi tüzgen milliy térritoriyelik aptonomiye qanunini tilgha élipmu qoymaydu we Uyghurlarning aptonomiyelik hoquqini ijra qilmaydu?
Qanun sahesidiki mutexessislerdin, ilgiri xitayda kishilik hoquq adwokati bolghan, nöwette amérikaning chikago uniwérsitétida tekliplik piroféssor bolup ishlewatqan téng biyaw ependining qarishiche, xitay hökümiti tekitlewatqan atalmish qanun-belgilimiler xitay hökümdarlirining siyasiy meqsiti üchün tüzülgen bolghachqa, u xitayning rayondiki siyasiy basturushi we irqiy qirghinchiliqini qanuniy kapaletke ige qilishni meqset qilidu. U hergizmu Uyghurlarning qanuniy hoquqliri, milliy aptonomiyelik hoquqlirini ijra qilmaydu.
Téng biyaw bu heqte mundaq dédi: “Bu atalmish qanun we qanun qa'idiliri, xelq'araliq kishilik hoquq ölchimi we asasiy qanun belgilimilirining del eksiche bolup, jazalash qanuni dep teriplisek bolidu. Uningda tekitliniwatqan ‛qanun boyiche idare qilishni kücheytish‚ dégen nuqtilardila uning ‛jazalash qanun belgilimiliri‚ ikenlikini ispatlap turuptu. Halbuki bu yerde shi jinpingning qanuniy qarashlirining tekitlinishining özi, shinjanggha nisbeten shepqetsizlerche basturush, bashqurushning dawam qilidighanliqini, shinjangda irqiy qirghinchiliq siyasitining dawam qilidighanliqini körsitidu. ”
Téng biyaw ependi xitay hökümitining Uyghur diyarida yürgüzüwatqan siyasitining irqiy qirghinchiliq siyasiti ikenlikini tekitlep yene bundaq dédi: “Uning shinjangda ijra qiliwatqini irqiy qirghinchiliq siyasiti bolup, uning bu siyasiti, xelq'ara kishilik hoquq qanunlirigha pütünley xilap qilmish. Shunga uning teshwiqatida déyiliwatqini bilen ijra qiliwatqini bir-birige pütünley qarimuqarshi. ”
Téng biyaw ependi yene Uyghur diyaridiki atalmish “Qayta terbiyelesh orunliri” ni neqil élip, bu jaylarning del xitayning jaza qanunliri qiliniwatqan orunlar ikenlikini bildürdi. Uning tekitlishiche, xitay kompartiyesi bu jaylarda xelq'ara kishilik hoquq ehdinamisige xilap bolghan nurghunlighan jinayi qilmishlarni dawam qiliwatqan bolup, hazir atalmish qanun belgilimiler arqiliq, bu qilmishlarni niqablimaqtiken.
Norwégiyediki “Uyghur edliye-arxip ambiri” ning bashliqi bextiyar ömer ependimu ziyaritimizni qobul qilip öz qarashlirini ortaqlashti.
Uning qarishiche, xitay hökümiti burundila qanun boyiche idare qilidighanliqini tekitlep kelgen bolsimu, emma héchqachan buninggha emel qilmaydiken. Shunga uning bu teshwiqatlirimu peqet öz puqralirini rohi we pisxika jehettin bésishning bir yoli iken.
Bextiyar ömer ependi yene, xitayning qanun organlirining özidila qanuniy tertiplerge xilap qilmishlarning éghirliqini tekitlidi. Uning bildürüshiche, qanunsiz tutqun qilish, qiynap soraq qilishtin bashqa hetta sotlash tertiplirigiche bu xil qanunsiz qilmishlar mewjut bolup, jinayetchilerge sotsiz jaza hökümi élan qilish qilmishi 2009-yildiki ‛5-iyul ürümchi qirghinchiliqi‚ mezgilidila keng ewj alghaniken.
Uning tekitlishiche, shi jinping dewride, sherqiy türkistanda kishilerde qanun uqumi pütünley astin-üstün bolup ketken bolup, puqralarning hetta öyde jaynamaz saqlishi, saqal qoyushi qatarliqlarningmu qanun'gha xilap qilmish dep qarilip éghir jazalash derijisige bérishi, bu xil atalmish qanun teshwiqatlirini emeliyette xitay hökümitining puqralarni kontrol qilish usuli déyishke bolidiken.
Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.