Көзәткүчиләр: “хитайниң уйғур елидики ислаһат пилани уйғурларни әмәс, бәлки хитайниң өзини бай қилиду”

Йеқинда хитай даирилириниң 2025-йилда уйғур елидә елип баридиған ислаһат хизмитиниң муһим нуқтиси сүпитидә чоң көләмдики 155 түр ислаһат вәзиписини нишан қилған “уйғур аптоном районлуқ партийә комитетиниң ислаһатни омумйүзлүк чоңқурлаштуруш ислаһат комитетиниң 2025-йиллиқ хизмәт нуқтилири” рәсмий тарқитилған.

“шинхуа тори” ниң өткән һәптидики хәвиридә ейтилишичә, хитайниң бу хизмәт пиланида хитайниң уйғур елидики сиясий, иҗтимаий, санаәт, енергийә, сода-иқтисад, идеологийә қатарлиқ саһәләрни идарә қилиш бойичә 13 истратегийәлик ислаһат пилани тәкитләнгән.

26-Феврал үрүмчидә ечилған “җәнубий шинҗаң хизмәт йиғини” да, уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари ма шиңрүй “шинҗаң бир шаһмат тахтиси болса, җәнубий шинҗаң униң көзи” икәнликини тилға алған.

Түркийә һаҗәттәпә университетиниң оқутқучиси, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәмниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң мәқсити маһийәттә уйғур елидики әвзәл шараитлардин пайдилинип, районни һәр қайси җәһәтләрдин тәрәққий қилдуруш арқилиқ, ичкири хитайға мәнпәәт йәткүзүш, җүмлидин өзиниң иқтисадини күчләндүрүш икән. У йәнә, хитайниң уйғур елидә елип бериватқан бир йүрүш тәдбир-сиясәт вә ислаһатлириниң тамамән хитайниң өз нәпсигә чоғ тартиштин башқа нәрсә әмәсликини тәкитләп өтти.

Хәвәрдә, мәзкур хизмәт вәзипилириниң “бирликкә кәлгән дөләт базириниң қурулушини илгири сүрүп, йипәк йоли иқтисадий бәлбеғиниң ядролуқ райони қурулушини тезлитиш, юқири сүпәтлик тиҗарәт орунлирини йетиштүрүш вә дөләт игиликидики карханиларниң ислаһатини чоңқурлаштуруш вә яхшилаш” икәнлики давраң селинған.

Америкада яшаватқан туңган анализчи маҗү әпәнди бу һәқтики инкасида, хитайниң уйғур елини хтай дөлитиниң кәлгүси тәрәққиятидики йошурун күч вә истратегийәлик орун дәп қарайдиғанлиқини тилға алди. Униң қаришичә, хитай нөвәттә йәнә оттура асияни өзиниң енергийә толуқлаштики базиси қилишқа тиркәшсә, йәнә бир тәрәптин уйғур елидә “ислаһат вә тәрәққият” қатарлиқ һәр хил намлар билән уйғур елидә йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқиниң кейинки йеримини тамамлашқа урунмақта икән. У өз қарашлирини баян қилип мундақ деди;

“әмәлийәттә, уларниң ислаһат-өзгәртиш елип беришиниң һәммиси йәрлик хәлқни өз һоқуқидин мәһрум қилишниң бир йолидур. Ундақта, барлиқ бу ислаһатларниң мәқсити немә дәп қарайдиған болсақ, бу хитайларниң райондики иқтисад вә сиясәткә болған контроллуқини күчәйтиш болуп, хитайниң районда йүргүзүватқан аталмиш ислаһатлириниң арқисиға ашкариланмиған нурғун сирлар йошурунған дәп қараймән. Һалбуки, бу пәқәт уйғур елидики әһвал әмәс. Чүнки йеқинқи икки күндә ши җинпиң йүннәнни зиярәт қилған болуп, һазир у йәрдиму һәр хил орунлаштурушлар елип берилмақта. Шуңа биз униң истратегийәлик муддиасиниң наһайити ениқ, илгириләшниң наһайити тез икәнликини көрәләймиз.”

Йеқинқи йиллардин буян хитай даирилири биңтүән билән йәрликни бирләштүрүш вә бир гәвдигә айландурушни күнсайин күчәйтиватқанлиқи мәлум. Дәрвәқә, хитайниң уйғур елидики бу йиллиқ “ислаһатни омумйүзлүк чоңқурлаштуруш вәзипилири” ниң ичидә 14 вилайәт вә шәһәрниң иҗтимаий-иқтисади тәрәққиятидики тосалғу вә мәсилиләрни һәл қилишни илгири сүрүш оттуриға қоюлған болуп, биңтүәнниң башламчилиқ роһини толуқ җари қилдуруши алаһидә тәкитләнгән. Хитай даирилириниң 2025-йил ичидә уйғур елидә елип баридиған ислаһат хизмәт вәзипилиридә йәнә, җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини мустәһкәмләш вә уйғур елини хитайниң енергийә саһәсиниң истратегийәлик базиси қилишниң алдинқи қатардики вәзипиләр икәнлики оттуриға қоюлған.

Ма җү зиярәт давамида, хитай даирилириниң 2025-йиллиқ ислаһат хизмәт пиланиниң көрсәтмилиридә хәлқ турмуши категорийәси әң ахирқи орунға қоюлуп, дөләт бихәтәрлики, иҗтимаий башқуруш қатарлиқларни хәлқ турмушиниң алдида қойғанлиқини әскәртти. У йәнә, ши җинпиң дәвридә хитайниң йәнила мәйли қайси иқтисадий тәрәққият әндизисини қоллаштин қәтийнәзәр, уларниң бу тактикилириниң маһийәттә уйғур елини булаң-талаң қилиштин башқа нәрсә әмәс икәнликини тәкитләп мундақ деди;

“әмәлийәттә, биз хитайниң иқтисадий тәрәққиятиниң илгири сүрүлүшидә йеза хәлқиниң ғайәт зор бәдәл төлигәнликини билимиз. Мәйли мав зедуң дәври, дең шявпиң дәври, җяң земин дәври яки ху җинтав дәври болсун, бу хил усул изчил қоллинилип келингән. Һазирқи мәзгилдә болса, биз уйғур районида йүргүзүлүватқан барлиқ пилан вә тәдбирләрниң хитайниң иқтисадини илгири сүрүштә бәлгилик рол ойниғанлиқини көрүп йетәләймиз. Әмма шәк-шүбһисизки, хитай компартийәси йәнила уйғурларни тәбиий байлиқлиридин мәһрум қалдуруштәк булаң-талаң қилиш усули билән өзлириниң аталмиш тәрәққият еһтияҗини қандуруш үчүн тинимсиз тепирлаватқанлиқини ениқ көрүвелишқа болиду. Шуңа, хитай компартийәсиниң нөвәттики ислаһат хизмәт пиланлири өтмүштә қолланған усул билән бирдәк болуп, бу һәқиқәтән бир номуссизлиқтур. ”

Көзәткүчиләр хитайниң мәйли қайси дәврдә, мәйли ким һакимийәт йүргүзүшидин қәтийнәзәр, уларниң уйғур елидә һәр хил сиясий-тәдбир йүргүзүш вә ислаһат қилиш шоари астида уйғур елини мустәмликә қилиш вә талан-тараҗ қилиштәк қәбиһ нийитидин ваз кәчмәйду, дәп қаримақта.