Xitayning Uyghurlargha “Men junggoluq” dep sözlitidighan teshwiqat widiyoliri köplep tarqalmaqta

U yene, özining “Junggo shinjangliq Uyghur qiz, junggoluq” ikenliki heqqide izahat bérip, “Men junggoluq” dep alahide eskertken

Xitayning dowyin, ündidar qatarliq ijtima'iy supilirida tarqitilghan Uyghurlarning “Men junggoluq!” deydighan bir qatar widiyoliri nöwette chet ellerdiki ijtima'iy taratqu supilirida keng tarqilip diqqet qozghimaqta.

Yéqinda X ta, karl ja (CarlZha) isimlik bir qollan'ghuchining hembehirligen widiyosi buning bir misalidur. 20 Sékunt etrapidiki bu widiyoda, tashqi körünüshtinla bir Uyghur yash qiz ikenliki éniq bilinip turidighan, emma özini xitayche isim bilen “Row row” (肉肉) dep atighan bu qiz xitay tilida, bashqilarning künde dégüdek özidin emdi “Sen chet ellikmu?” dep sorimasliqini éytqan. U yene, özining “Junggo shinjangliq Uyghur qiz, junggoluq” ikenliki heqqide izahat bérip, “Men junggoluq” dep alahide eskertken.

Uyghur woman on Douyin: "Stop asking if I'm a foreigner. I'm Chinese. I'm a Uyghur from Xinjiang" pic.twitter.com/esS1nIBhpI

— Carl Zha (@CarlZha) November 21, 2024

Igilinishiche, bu widiyoni hembehirligen hindonéziyede turushluq X qollan'ghuchisi karl janing 1 milyon 674 ming egeshküchisi bar iken. Diqqet tartidighan yéri shuki, xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqni yoshurush “Teshwiqat urushi” sépide yéqindin buyan aktip rol oynawatqan “Chöpqet” liridin biri—xitay yer shari téléwiziye qanili (CGTN) ning da'imliq muxbiri férnando munoz bérnal (Fernando Munoz Bernal) bilen xitayning aktip tor teshwiqatchiliridin biri _ “Shangxey géziti” ning muxbiri endiy boréxam (Andy Boreham) ning del bu egeshküchiler qataridin orun alghanliqi karl janing shexsiy hésabatidin bilinmekte.

Derweqe, yéqinqi yillardin buyan xitay hökümiti Uyghur élide “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” namida Uyghurlarning kimlikini we milliy medeniyitini pütünley yoqitish hemde xitay bolmighan milletlerni nishan qilghan “Xitaylashturush” siyasitini dölet ichi we sirtigha qaratqan “Teshwiqat urushi” dolquni arqiliq keng kölemde élip barmaqta.

Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan amérikadiki ros-xulman téxnologiye institutining dotsénti timusiy gros chet el taratqulirida tarqitiliwatqan rayondiki Uyghurlarning özini “Men junggoluq!” dep izahlaydighan bu xildiki widiyolirini körgendin kéyinki tesiratini anglarmenler bilen ortaqlashti. U yazma inkasida, xitayda qolliniwatqan “Shinjangliq” we “Junggoluq” tin ibaret bu kimlikler heqqidiki pikrini bayan qilip, mundaq deydu:

 “Kimlik tolimu qaymuqturidighan bir mesile. 2017-Yilidin burun, men yash Uyghurlar bilen ularning yurtida we xitay chong quruqluqida tetqiqat élip barghinimda, ularning özini hem Uyghur hem junggoluq dep tonushi gheyriy ehwal emes idi. Yeni, bu kimlikler öz'ara bir-birini chetke qaqmaytti. Elwette, 2017-yildin bashlap nurghun özgirishler boldi. Emma nurghun yash Uyghurlar birla waqitta Uyghur we junggoluq bolushtek qosh kimlikke ige bolushning yolini tapti. Men bu heqtiki qarashlirimnimu kitabimda tilgha alghan. Men yene ‛shinjangliq‚ dégen sözning ishlitilishining köpiyiwatqanliqini hés qildim. Hemde bu heqte ‛shinjang ta'amliri‚ serlewhilik maqalemnimu élan qilghanidim. Méningche xelq we medeniyetni étnik yiltizidin uzaqlashturidighan bu atalghular Uyghurlarning bu rayon'gha bolghan yerlik igidarchiliq kimliki toghrisidiki qarishigha buzghunchiliq qilidu. Shuning bilen teng, kishilerning ‛shinjangliq‚ dep atilishi, xitay kompartiyesining shinjangning 13 milletning ‛ana yurti‚ ikenlikide ching turushigha paydiliq bolidu dep qaraymen.”

Timusiy grosning bildürüshiche, nöwette xitay hökümitining Uyghur élide Uyghurlargha jiddiy rewishte terghib qiliwatqan ‛junggoluq‚ tin ibaret bu kimlik atalghusi tégi-tektidin élip éytqanda, xitay millitini merkez qilghan kimlikni körsitidu.

“Ésimde qélishiche, rayonda élip barghan emeliy tekshürüshlirimde, Uyghurlarning da'im kemsitilidighanliqini hés qilghanidim. Chünki xitaylar ularni bashqilar, yeni junggoluq emes dep qaraytti. Bu xil qarash elwette ‛junggoluq‚ kimlik éniqlimisining tar da'irisini eks ettüridu. Éniq qilip éytqanda, ‛junggoluq‚ dégen bu kimlik atalghusi mahiyette xitay millitini merkez qilghan kimliktur. Chünki ularning ushbu texminliride tashqi qiyapet, medeniyet sherti qatarliq jehetlerde perqliq bolghanlar ‛bashqilar‚ bolup hésablinidu. Elwette, xitay kompartiyesi yene Uyghurlarning diniy pa'aliyetlirige bolghan cheklimilerni köpeytish, hetta Uyghur tilini ma'arip-dersliktin chiqiriwétishtin bashqa, Uyghurlarni xitay medeniyitidin ibaret ‛asasiy éqin‚ gha singdürüsh urunushini tézletti. Netijide, hazir Uyghurlarda qalghanliri bolsa peqet ussul we naxsha qatarliq asan perqlendürgili bolidighan Uyghurche medeniyet ipadiliridur, xalas.”

Gerche xitay, bir tereptin özini köp milletlik dölet désimu, lékin yéqinqi yillardin buyan “Junggoluq” yaki “Jungxu'a milliti” tin ibaret xitay millitini yadro qilghan, bashqa barliq milletlerni yughurghan “Taq millet döliti” berpa qilishqa urunmaqta.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti, doktor erkin ekrem bu heqte pikir bayan qilghinida, tarixtin buyan siyasiy we jughrapiyelik jehettin oxshimighan menilerge ige bolghan xitayche “Junggo” atalghusining bügünki künde xitay kompartiyesi teripidin milliy dölet nami süpitide qolliniliwatqanliqini izahlidi. U yene, xitay öz milliy kimliki bolghan “Xitay milliti” (xenzu) bilen “Junggoluq” yaki “Jungxu'a milliti” kimliki uqumlirini bir-biri bilen arilashturup qollinip, xitay bolmighan milletlerni xitaylashturushqa urunuwatqanliqini bildürdi.

Xitay kompartiyesi özining Uyghur élide dawamlashturuwatqan irqiy qirghinchiliq siyasiti we zorawanliq basturush herikitining yolluq ikenlikini Uyghur yash tor cholpanlirining aghzi arqiliq keng kölemlik teshwiq qiliwatqanliqini tekitligen “Démokratik xitay fironti” teshkilatning mu'awin re'isi, “Manjuriyeni eslige keltürüsh herikiti” ning meslihetchisi, kanadadiki siyasiy analizchi shéng shö xanim mundaq deydu:

 “Bu qilmishlar xitay kompartiyesining chet ellerge qaritilghan teshwiqatining konkrét istratégiyesidur. Uning chet ellerge qaritilghan teshwiqati omumen qilip éytqanda Uyghurlarni pütünley teslim qilish, bu xitay hakimiyitige we uning mustebit hökümranliqigha pütünley boy sundurushni meqset qilidu. Chünki xitayning bu xildiki teshwiqatlarni kücheytishi mahiyette, Uyghurlargha özining millet tewelikini hés qildurmasliq, özining étiqadini untuldurush, öz tili we medeniyitini qoghdiyalmaydighan haletke chüshürüp, axirida ularni ortaq bir gewdige aylandurushtur. Halbuki bu ularni xitaylashturushtin dérek béridu.”

Uning qarishiche, xitayning rayonda Uyghurlargha élip bériwatqan bu irqiy qirghinchiliqi uzun muddet dawamlishish jeryanida, ularda öz milliti, tili, diniy étiqadidin nepretlinish tuyghusini shekillendürüshi mumkin iken. Halbuki yene bir tereptin élip éytqanda, xitayning bu teshwiqatlirining belgilik tesir körsitish küchi bolidiken. U mundaq dédi:

 “Uning keng kölemlik yürgüzüwatqan bu xildiki teshwiqat formati bezi kishilerni belgilik derijide qaymuqturalaydu dep qaraymen. Chünki uning arqisida xitayning zorawanliqi we monopolluqi seplen'gen. Bashqiche qilip éytqanda, héchkim buninggha qarshiliq bildürelmeydu, chünki xitay hakimiyitining zorawanliq usulliri we wasitiliri astida, rayondikilerning öz hayatliqini saqlishimu teske toxtaydighan mesile. Chünki mustebit xitay hakimiyitidiki kishilerning étiqadi yoq, ular héchqandaq medeniyet étiqadqa ishenmeydu. Shunga, bu bek qorqunchluq teripidur.”

Doktor erkin ekremning qarishiche, Uyghur tor cholpanlirining bu heqtiki teshwiqatliri bir tereptin Uyghurlar arisidimu “Men junggoluq” dégen bu uqumning qobul qilinishigha asanliq yaritip béridiken. Yene bir tereptin, tashqi dunyadikilergimu Uyghurlarning özini “Junggoluq”, yeni “Xitay” deydighan xata chüshenchini peyda qilidiken.

Nöwette xitay hökümitining sistémilashqan teshwiqat istratégiyesi arqiliq Uyghur kimlikini yoqitish, xitaydin bashqa milletlerni assimilyatsiye qilish teshwiqatini türlük wasitiler arqiliq kücheytishi közetküchilerde endishe qozghimaqta.