HRW: “хитай уйғурларниң чәклик зияритигә йол қоюш арқилиқ, шинҗаңниң нормаллашқанлиқини көрсәтмәкчи болуватиду”

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати 3-феврал күни хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан саяһәт чәклимиси һәққидә доклат елан қилип, уйғурларниң чәтәлгә чиқиши яки чәтәлдики уйғурларниң юртини зиярәт қилишиға чәклик рәвиштә йол қоюш арқилиқ, уйғур елидики вәзийәт гоя “нормал” дәк бир аммиви көрүнүш пәйда қилмақчи болуватқанлиқини билдүргән

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати 3-феврал күни хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан саяһәт чәклимиси һәққидә доклат елан қилип, уйғурларниң чәтәлгә чиқиши яки чәтәлдики уйғурларниң юртини зиярәт қилишиға чәклик рәвиштә йол қоюш арқилиқ, уйғур елидики вәзийәт гоя “нормал” дәк бир аммиви көрүнүш пәйда қилмақчи болуватқанлиқини билдүргән.

Хитай һөкүмити 2017-йили башланған чоң тутқунниң алдида, райондики барлиқ уйғурларниң паспортини йиғивелип, чоң тутқунда чәтәл билән алақиләшкән уйғурларни тутқун қилған болсиму, йеқиндин бери бәзи уйғурларниң қаттиқ чәклимиләр астида чәтәлгә чиқиши яки чәтәлдики бәзи уйғурларниң бир қатар шәртләр астида уйғур елидә зиярәттә болушиға йол қоюшқа башлиған. Доклатта қәйт қилинишичә, хитай һөкүмитиниң саяһәт чәклимиси бәзи уйғурларниң чәтәлгә чиқип, шуниңдәк чәтәлдики бәзи уйғурларниң уйғур елигә берип, нәччә йиллардин бери хәвирини алалмиған аилә әзалири билән җәм болушиға қисмән йол қойған болсиму, “әмма хитай һөкүмити саяһәт чәклимисини давамлиқ шинҗаң вә чәтәлдики уйғурларни бастуруш үчүн ишләтмәктә” икән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң мәзкур доклатини тәйярлиған хитай ишлири тәтқиқатчиси ялқун улуйол (Yalkun Uluyol), хитайниң уйғурларға қаратқан саяһәт контроли, униң чегра һалқиған бастурушиниң бир намайәндиси икәнликини тәкитлимәктә. ялқун улуйол 3-феврал бу һәқтики мәхсус зияритимизни қобул қилғанда, хитай һөкүмитиниң бу арқилиқ икки түрлүк мәқсәткә йәтмәкчи болуватқанлиқини билдүрди. ялқун улуйол мундақ дәйду: “биринчиси, бу хитай һөкүмитиниң районда елип барған инсанийәткә қарши җинайәтлирини йошуруш, һәтта ақлаш нийитини бизгә көрситип бериду.” ялқун улуйолниң илгири сүрүшичә, хитай саяһәт контроли арқилиқ йәнә муһаҗирәттики уйғурларни парчилаш, уларда “ишәнчсизлик” пәйда қилишни мәқсәт қилмақта икән. ялқун улуйол, хитай һөкүмити бу арқилиқ “муһаҗирәттики уйғурларниң ичидә бир ишәнчсизлик оттуриға чиқарди” дәйду.

REUTERS/Thomas Peter

“хитай: уйғурларниң саяһәт қилишидики еғир чәклимә” мавзулуқ доклатта қәйт қилинишичә, улар бу доклатни тәйярлашта хитайниң сиртида яшайдиған 23 уйғурни зиярәт қилған, шундақла хитайниң буниңға алақидар һөкүмәт һөҗҗәтлирини көрүп чиққан. Доклатта, бәзи уйғурларниң шинҗаңни зиярәт қилишиға йол қоюлсиму, әмма уларға қаттиқ тәкшүрүш елип берилидиғанлиқи, чәтәлләрдики хитай дипломатик органлириниң тәкшүрүшигә 6 айғичилик вақит кетидиғанлиқи, бәзи уйғурлар хитайға виза тәләп қилинмайдиған дөләтләрниң гираждани болсиму, әмма уларниң аилиси турушлуқ орундики “мәһәллә комитети” вә сақчиханиларниң рухситини елиши тәләп қилинидиғанлиқи билдүрүлгән.

Доклатта қәйт қилинишичә, хитай һөкүмити сиясәт билән мунасивәтсиз болсиму, чәтәлләрдики пәрзәнтлирини уйғур ана тил мәктәплиригә бәргән яки уйғур паалийәтчиләр қатнашқан той-төкүнгә барған уйғурларниң виза илтимасини рәт қилмақта икән. Доклатта, чәт әлни зиярәт қилмақчи болған уйғурларға қаттиқ бәлгилимә һәм шәртләрниң қоюлидиғанлиқи, уларниң чәтәлдики саяһәт пилани, чәтәлдики аилә әзалириниң тәклипнамиси, шәхси учури, адреси, хизмәт әһвали вә башқа материялларни тәминлиши, шундақла “капаләтчи” тәләп қилидиғанлиқи, уларниң чәтәлдики паалийити, турушлуқ вақти қатарлиқларға қаттиқ бәлгилимә қоюлғанлиқи билдүрүлгән.

Доклатта қәйт қилинишичә, даириләр чәтәлгә зиярәткә чиққан уйғурларниң қайтип келишигә капаләтлик қилиш үчүн уларниң аилә әзалирини “гөрүгә” тутувалидикән. Униңға хилаплиқ қилғучилар болса, “капаләтчиси” яки “аилә әзалири” җазалиниш хәвпигә дучар болидикән.

Һалбуки, кишилик һоқуқ тәшкилатиниң хитай ишлири муавин директори мая ваңниң тәкитлишичә, бу доклат хитай һөкүмитиниң уйғур райониға аит баянларни контрол қилиш үчүн қанчилик тиришиватқанлиқини көрситип бәрмәктә икән.

Мая ваң 3-феврал бу һәқтики мәхсус зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “мениңчә, бу доклат 2017-йил дуняниң диққити уйғур райониға буралғандин бери, хитай һөкүмитиниң уйғур райониға мунасивәтлик баянларни контрол қилиш үчүн қанчилик тиришиватқанлиқини намаян қилиду.” мая ваңниң қәйт қилишичә, бу йәнә көп хил киризискә патқан һазирқи дуняда, хитайниң “шинҗаң вәзийити” гә даир баянлириға риқабәт елан қилишниң техиму мүшкүллишиватқанлиқини көрсәтмәктә икән. Мая ваңниң билдүрүшичә, уйғурларға мунасивәтлик учурларниң интайин чәклик болуши, хитайниң уйғур районида садир қиливатқан қилмишлириға қарши туруватқан һәр хил амилларни бир тәрәп қилишиға йочуқ яритип беридикән. Мая ваң мундақ дәйду: “шуңлашқа бу, хитай һөкүмитиниң бу җәһәттики баянларни сензорлаш, монопол қилиш вә бурмилишиға имкан яритип, униң шинҗаң районида садир қиливатқан қилмишиға қарши чиққан һәрқандақ өктичиликни әһмийәтсизләштүрмәктә.” мая ваңниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң уйғур районида бир тәрәптин “инсанийәткә қарши җинайәт” садир қилип, йәнә бир тәрәптин өз қилмишини йепиши интайин утуқлуқ болмақта икән.

Мая ваң мундақ деди: “хитай һөкүмити бир тәрәптин инсанийәткә қарши җинайәт садир қилиштәк еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики садир қилип, андин у буниңға қаритилған һәр хил тәнқидләрни утуқлуқ рәвиштә нейтраллаштуруш, буни нормаллаштуруш үчүн қаттиқ тиришиватиду. Униң шинҗаңға тутқан сиясити вә дуняниң инкасиға тутқан муамилисигә қарисиңиз, мән униң җавабкарлиқтин интайин утуқлуқ қечиватқанлиқини ейталаймән.”

Һалбуки, тәтқиқатчи ялқун улуйол, бу доклат хитай һөкүмитиниң йеқиндин бери уйғурларға тутқан муамилисини йепиш яки ақлаш мәқситидә йолға қойған сиясәтлирини чиқиш нуқтиси қилғанлиқини билдүрмәктә. ялқун улуйолниң қәйт қилишичә, бу сиясәтләрниң түрткисидә йүз бериватқан уйғурларниң вәтәнгә кириши яки чиқиши һәммәйләндә бир соал пәйда қилмақта икән. ялқун улуйол, мәзкур доклатниң “бу соалларға җаваб тепиш үчүн тәйярлиғанлиқини” ни билдүрди. Доклатта қәйт қилинишичә, хитай һөкүмити тиҗарәт билән чәтәлгә чиқмақчи болған уйғурларниң қазақистанға охшаш дөләтләргә чиқишиға йол қойсиму, әмма түркийәгә охшаш нопусиниң көп қисми мусулман “назук дөләтләр” гә чиқишини чәклимәктә икән. Доклатта йәнә хитайниң чәтәлләрдә турушлуқ дипломатик органлириниң муһаҗирәттики бәзи уйғурларни шинҗаң бирликсәп бөлүминиң тәшкиллик “шинҗаң саяһәт түрлири” гә қатнишишиға чақирғанлиқи, бу түргә қатнашқан уйғурларниң хитай кимлик картиси, паспорти, уйғур елидики адресини тәминлиши тәләп қилинидиғанлиқи, лекин уларниң тизимлики уйғур елидики йәрлик сақчихана, җ х идариси, террорлуққа қарши туруш тармақлириға вә мәһәллә комитетиға әвәтилип, тәстиқлашқа еришкән шәхсләрниңла бу түргә қатнишалайдиғанлиқи илгири сүрүлгән.

Доклатта мундақ дейилгән: “хитай һөкүмити бу хил контроллуқтики зиярәт вә саяһәтләр арқилиқ, муһаҗирәттики уйғурларни контрол қилишни давамлаштурмақта. Бу кишиләрдин бәзиләр буниңға сүкүт қилмақта яки уйғурларниң паалийәтлиридин өзини қачурмақта. Һәтта аилиси билән болған алақисини әслигә кәлтүрүш, районни зиярәт қилиш үчүн болсиму, уйғурларниң мәдәнийәт паалийәтлиригә қатнишиштин һәзәр әйлимәктә.”