HRW: “Xitay Uyghurlarning cheklik ziyaritige yol qoyush arqiliq, shinjangning normallashqanliqini körsetmekchi boluwatidu”

Kishilik hoquqni közitish teshkilati 3-féwral küni xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan sayahet cheklimisi heqqide doklat élan qilip, Uyghurlarning chet'elge chiqishi yaki chet'eldiki Uyghurlarning yurtini ziyaret qilishigha cheklik rewishte yol qoyush arqiliq, Uyghur élidiki weziyet goya “Normal” dek bir ammiwi körünüsh peyda qilmaqchi boluwatqanliqini bildürgen

Kishilik hoquqni közitish teshkilati 3-féwral küni xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan sayahet cheklimisi heqqide doklat élan qilip, Uyghurlarning chet'elge chiqishi yaki chet'eldiki Uyghurlarning yurtini ziyaret qilishigha cheklik rewishte yol qoyush arqiliq, Uyghur élidiki weziyet goya “Normal” dek bir ammiwi körünüsh peyda qilmaqchi boluwatqanliqini bildürgen.

Xitay hökümiti 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunning aldida, rayondiki barliq Uyghurlarning pasportini yighiwélip, chong tutqunda chet'el bilen alaqileshken Uyghurlarni tutqun qilghan bolsimu, yéqindin béri bezi Uyghurlarning qattiq cheklimiler astida chet'elge chiqishi yaki chet'eldiki bezi Uyghurlarning bir qatar shertler astida Uyghur élide ziyarette bolushigha yol qoyushqa bashlighan. Doklatta qeyt qilinishiche, xitay hökümitining sayahet cheklimisi bezi Uyghurlarning chet'elge chiqip, shuningdek chet'eldiki bezi Uyghurlarning Uyghur élige bérip, nechche yillardin béri xewirini alalmighan a'ile ezaliri bilen jem bolushigha qismen yol qoyghan bolsimu, “Emma xitay hökümiti sayahet cheklimisini dawamliq shinjang we chet'eldiki Uyghurlarni basturush üchün ishletmekte” iken.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining mezkur doklatini teyyarlighan xitay ishliri tetqiqatchisi yalqun uluyol (Yalkun Uluyol), xitayning Uyghurlargha qaratqan sayahet kontroli, uning chégra halqighan basturushining bir namayendisi ikenlikini tekitlimekte. Yalqun uluyol 3-féwral bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilghanda, xitay hökümitining bu arqiliq ikki türlük meqsetke yetmekchi boluwatqanliqini bildürdi. Yalqun uluyol mundaq deydu: “Birinchisi, bu xitay hökümitining rayonda élip barghan insaniyetke qarshi jinayetlirini yoshurush, hetta aqlash niyitini bizge körsitip béridu.” yalqun uluyolning ilgiri sürüshiche, xitay sayahet kontroli arqiliq yene muhajirettiki Uyghurlarni parchilash, ularda “Ishenchsizlik” peyda qilishni meqset qilmaqta iken. Yalqun uluyol, xitay hökümiti bu arqiliq “Muhajirettiki Uyghurlarning ichide bir ishenchsizlik otturigha chiqardi” deydu.

REUTERS/Thomas Peter

“Xitay: Uyghurlarning sayahet qilishidiki éghir cheklime” mawzuluq doklatta qeyt qilinishiche, ular bu doklatni teyyarlashta xitayning sirtida yashaydighan 23 Uyghurni ziyaret qilghan, shundaqla xitayning buninggha alaqidar hökümet höjjetlirini körüp chiqqan. Doklatta, bezi Uyghurlarning shinjangni ziyaret qilishigha yol qoyulsimu, emma ulargha qattiq tekshürüsh élip bérilidighanliqi, chet'ellerdiki xitay diplomatik organlirining tekshürüshige 6 ayghichilik waqit kétidighanliqi, bezi Uyghurlar xitaygha wiza telep qilinmaydighan döletlerning girazhdani bolsimu, emma ularning a'ilisi turushluq orundiki “Mehelle komitéti” we saqchixanilarning ruxsitini élishi telep qilinidighanliqi bildürülgen.

Doklatta qeyt qilinishiche, xitay hökümiti siyaset bilen munasiwetsiz bolsimu, chet'ellerdiki perzentlirini Uyghur ana til mekteplirige bergen yaki Uyghur pa'aliyetchiler qatnashqan toy-tökün'ge barghan Uyghurlarning wiza iltimasini ret qilmaqta iken. Doklatta, chet elni ziyaret qilmaqchi bolghan Uyghurlargha qattiq belgilime hem shertlerning qoyulidighanliqi, ularning chet'eldiki sayahet pilani, chet'eldiki a'ile ezalirining teklipnamisi, shexsi uchuri, adrési, xizmet ehwali we bashqa matériyallarni teminlishi, shundaqla “Kapaletchi” telep qilidighanliqi, ularning chet'eldiki pa'aliyiti, turushluq waqti qatarliqlargha qattiq belgilime qoyulghanliqi bildürülgen.

Doklatta qeyt qilinishiche, da'iriler chet'elge ziyaretke chiqqan Uyghurlarning qaytip kélishige kapaletlik qilish üchün ularning a'ile ezalirini “Görüge” tutuwalidiken. Uninggha xilapliq qilghuchilar bolsa, “Kapaletchisi” yaki “A'ile ezaliri” jazalinish xewpige duchar bolidiken.

Halbuki, kishilik hoquq teshkilatining xitay ishliri mu'awin diréktori maya wangning tekitlishiche, bu doklat xitay hökümitining Uyghur rayonigha a'it bayanlarni kontrol qilish üchün qanchilik tirishiwatqanliqini körsitip bermekte iken.

Maya wang 3-féwral bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Méningche, bu doklat 2017-yil dunyaning diqqiti Uyghur rayonigha buralghandin béri, xitay hökümitining Uyghur rayonigha munasiwetlik bayanlarni kontrol qilish üchün qanchilik tirishiwatqanliqini namayan qilidu.” maya wangning qeyt qilishiche, bu yene köp xil kiriziske patqan hazirqi dunyada, xitayning “Shinjang weziyiti” ge da'ir bayanlirigha riqabet élan qilishning téximu müshküllishiwatqanliqini körsetmekte iken. Maya wangning bildürüshiche, Uyghurlargha munasiwetlik uchurlarning intayin cheklik bolushi, xitayning Uyghur rayonida sadir qiliwatqan qilmishlirigha qarshi turuwatqan her xil amillarni bir terep qilishigha yochuq yaritip béridiken. Maya wang mundaq deydu: “Shunglashqa bu, xitay hökümitining bu jehettiki bayanlarni sénzorlash, monopol qilish we burmilishigha imkan yaritip, uning shinjang rayonida sadir qiliwatqan qilmishigha qarshi chiqqan herqandaq öktichilikni ehmiyetsizleshtürmekte.” maya wangning qarishiche, xitay hökümitining Uyghur rayonida bir tereptin “Insaniyetke qarshi jinayet” sadir qilip, yene bir tereptin öz qilmishini yépishi intayin utuqluq bolmaqta iken.

Maya wang mundaq dédi: “Xitay hökümiti bir tereptin insaniyetke qarshi jinayet sadir qilishtek éghir kishilik hoquq depsendichiliki sadir qilip, andin u buninggha qaritilghan her xil tenqidlerni utuqluq rewishte néytrallashturush, buni normallashturush üchün qattiq tirishiwatidu. Uning shinjanggha tutqan siyasiti we dunyaning inkasigha tutqan mu'amilisige qarisingiz, men uning jawabkarliqtin intayin utuqluq qéchiwatqanliqini éytalaymen.”

Halbuki, tetqiqatchi yalqun uluyol, bu doklat xitay hökümitining yéqindin béri Uyghurlargha tutqan mu'amilisini yépish yaki aqlash meqsitide yolgha qoyghan siyasetlirini chiqish nuqtisi qilghanliqini bildürmekte. Yalqun uluyolning qeyt qilishiche, bu siyasetlerning türtkiside yüz bériwatqan Uyghurlarning weten'ge kirishi yaki chiqishi hemmeylende bir so'al peyda qilmaqta iken. Yalqun uluyol, mezkur doklatning “Bu so'allargha jawab tépish üchün teyyarlighanliqini” ni bildürdi. Doklatta qeyt qilinishiche, xitay hökümiti tijaret bilen chet'elge chiqmaqchi bolghan Uyghurlarning qazaqistan'gha oxshash döletlerge chiqishigha yol qoysimu, emma türkiyege oxshash nopusining köp qismi musulman “Nazuk döletler” ge chiqishini cheklimekte iken. Doklatta yene xitayning chet'ellerde turushluq diplomatik organlirining muhajirettiki bezi Uyghurlarni shinjang birliksep bölümining teshkillik “Shinjang sayahet türliri” ge qatnishishigha chaqirghanliqi, bu türge qatnashqan Uyghurlarning xitay kimlik kartisi, pasporti, Uyghur élidiki adrésini teminlishi telep qilinidighanliqi, lékin ularning tizimliki Uyghur élidiki yerlik saqchixana, j x idarisi, térrorluqqa qarshi turush tarmaqlirigha we mehelle komitétigha ewetilip, testiqlashqa érishken shexslerningla bu türge qatnishalaydighanliqi ilgiri sürülgen.

Doklatta mundaq déyilgen: “Xitay hökümiti bu xil kontrolluqtiki ziyaret we sayahetler arqiliq, muhajirettiki Uyghurlarni kontrol qilishni dawamlashturmaqta. Bu kishilerdin beziler buninggha süküt qilmaqta yaki Uyghurlarning pa'aliyetliridin özini qachurmaqta. Hetta a'ilisi bilen bolghan alaqisini eslige keltürüsh, rayonni ziyaret qilish üchün bolsimu, Uyghurlarning medeniyet pa'aliyetlirige qatnishishtin hezer eylimekte.”