Xitaydiki yimiriliwatqan “Iqtisadiy möjiziler” we shi jinpingning iztirapliri

Muxbirimiz eziz
2022.05.13
Shi jinping xitayning tashqiy teshwiqat mashinilirining kargha kelmigenlikidin narazi bolghan Xitay re'isi shi jinping xitay armiyisining amérika armiyisige qarshi turup shimaliy koréyege yardem bérish üchünshimaliy koréyege kirgenlikining 70 yilliqini xatirilesh yighinida sözlimekte. 2020-Yili 23-öktebir, béyjing.
AP

1960-Yillardiki siyasiy boran-chapqunlar ewjige chiqqan yillarda, xitay re'isi maw zédong “Polat-tömür tawlashta 15 yilda en'gliyedin éship kétish, 50 yilda amérikagha yétishiwélish” sho'arini otturigha qoyup, “Chong sekrep ilgirilesh” ni bashlighan idi. Emma tarix iqtisadiy qanuniyetke xilap halda mejburiy ijra qilin'ghan bu xil charilarning bedili bekmu éghir paji'eler bilen tügellen'genlikini körsitip berdi. 2018-Yiligha kelgende, xitay hökümitining “Islahat we ishikni échiwétish” siyasiti ijra qilin'ghanliqining 40 yilliq xatire künide, xitay re'isi shi jinping yene bir qétim ashu xildiki sho'arni otturigha qoyup: “2035-Yiligha barghanda dölitimizni toluq zamaniwiylashqan memliketke aylandurimiz. 2049-Yiligha barghanda iqtisadiy tereqqiyat we herbiy quwwette dunyaning eng aldinqi ornini alimiz” dep jakarlidi. Gerche shi jinping bu qétimqi nutuqida birer konkirét döletni tilgha almighan bolsimu, tashqiy dunya uning démekchi bolghini xitay üchün eng asasliq reqib boluwatqan amérika ikenlikini pemleshke ülgürdi. Shuningdin kéyin bu sho'ar bekmu köp tekrarlinip, xitayning tézdin bu nishan'gha qarap siljiwatqanliqi herqaysi axbarat wastiliridin keng yer élishqa bashlidi. Aridin uzun ötmey shi jinping “Bizning ulughwar meqsedlirimizge yétishimizni héchqandaq küch tosup qélishqa qadir emes” dep jakarlidi. Halbuki, 2019-yili dékabirda yamrashqa bashlighan tajisiman wirus wabasi xitayning iqtisadiy “Güllinish” heqqidiki debdebilik sho'‍arlirini “Bismillasi” dila qattiq aqsatqan hadisilerning biri bolup qaldi.

Tajisiman wirusini kontrol qilishtiki eng muhim charilarning biri süpitide qattiq qolluq bilen ijra qilin'ghan “Qamal qilish” chariliri ghayet zor paji'eler hésabigha wirusni waqtiliq toxtitip qoyushqa qadir bolghan bolsimu, 2022-yiligha kelgende yéngiwashtin bir qatar palaketlerning menbesi bolup qéliwatqanliqi yéqindin buyan köplep melum bolushqa bashlidi. Shu qatarda buning xitay iqtisadining yimirilishidiki bir burulush nuqtisi bolup qéliwatqanliqimu bir qisim mutexessislerning we her sahe zatlirining ortaq pikri süpitide yéqindin buyan köplep otturigha qoyuldi. Ene shularning biri awstraliyening sabiq bash ministiri kéwin rud (Kevin Rudd) imzasidiki obzor maqalisi sheklide “Wal-sitrét zhurnili” gézitining 10-may sanida élan qilindi.

Aptorning qarishiche, xitay kompartiyesining 2022-yilining axirida ‍ötküzülidighan 20-qurultiyida shi jinping özining xitay iqtisadini qandaq “Güllendürgenliki” ni bir muhim desmaye qatarida otturigha qoyo'ushni arzu qiliwatqanda körüliwatqan bir qatar iqtisadiy chékinishler nöwette uning “Ömürlük padishahliq” arzusigha éghir saye tashlimaqta iken. Bolupmu xitay iqtisadining 2022-yilidiki éshish sür'iti töt pirsentkimu yetmeslik, aldinqi bir ay ichidila 18 milyard amérika dolliriliq chet el meblighi we yette milyard amérika dolliriliq paychéki meblighining xitaydin éqip chiqip kétishi, buningdiki eng tipik hadisilerdin bolup qalghan. Aptor bu xil shiddetlik özgirishte körülgen hadisilerni töt jehettin xulasilep chiqidu: birinchi, xitay iqtisadining üchtin birini teshkil qiliwatqan öy-mülük sodisi hazir asasiy jehettin toxtap qélish girdabigha bérip qalghan؛ ikkinchi, shi jinpingning “Xususiylar kapitalizimi” ni cheklesh üchün téxnologiye sahesini basturush obyékti qilishi bilen ikki trillyon amérika dolliriliq bazar kapitali toxtap qalghan hemde milyonlighan kishi ishsiz qélishqa mejburlan'ghan؛ üchinchi, shi jinpingning “Qedinas dosti” bolghan putinning ukra'inagha tajawuz qilishi tüpeylidin énérgiye we mal bahasining shiddet bilen örlishi teminat zenjirige éghir putlikashanglarni peyda qilghan. Dunyadiki eng chong ishlepchiqirish zawuti, ékisport qilghuchi we énérgiye istémalchisi bolghan xitay üchün bularning hemmisi bekmu éghir shum xewer bolup qalghan؛ tötinchi, “Dahi héchqachan xatalashmaydu” dep qarilidighan xitayda shi jinping özlirining wirus wabasini yenggenlikini jakarlap bolghanliqi üchün nöwettiki chong sheherlerde ijra boluwatqan “Wirusni nölge chüshürüsh” siyasitini az dégendimu 20-qurultayghiche özgertmeydiken. Buning bilen “Qamal” diki 45 sheherning 400 milyon'gha yéqin nopusi dawamliq “Qamal” da turiwéridiken. Halbuki, bu rayonlar bolsa xitay iqtisadining 40 pirsentini wujutqa keltüridighan rayonlar iken.

Xitayda barliqqa kéliwatqan bu xildiki iqtisadiy mesililer toghrisida söz bolghanda, washin'gton shehridiki eng chong aqillar merkizining biri bolghan “Istratégiye we xelq'ara tetqiqat merkizi” (CSIS) ning aliy tetqiqatchisi jérard dipippo (Gerard DiPippo) tajisiman wirusi wabasining xitay iqtisadiy tereqqiyatini “Qap beldin késip tashlighan” bir muhim burulush nuqtisi bolup qalghanliqini alahide tekitleydu. Del shundaq bolghanliqi üchün xitay hökümiti dewatqan “2035-Yili amérika iqtisadigha yétishiwélish” sho'arining emelge éshishi yoq gep bolup qalmaqta iken.

“Méningche, bu qétimqi wabani xitayning iqtisadiy tereqqiyatigha éghir ziyanlarni élip keldi, shuning bilen birge amérika hökümitining xitay heqqidiki iqtisadiy we siyasiy qararlirida zor özgirishlerning bolushigha yol achti, dések artuq ketmeydu. Iqtisadshunasliq sahesidiki bezi mutexessisler xitay mushu sür'ette dawam qilsa, 2030-yilila amérika iqtisadidin éship kétidu, dep qarighan idi. Hetta 2021-yilila beziler xitayning waba üstidin téz sür'ette ghalip kelgenlikini pesh qilip, bu hökümning mutleqliship qalghanliqini testiqlighan idi. Emma yéqinqi mezgillerde melum bolghan ehwallar wabadin kéyinki güllinishning xitayda emes, eksiche amérika teweside barliqqa kéliwatqanliqini körsetmekte. Bolupmu amérika hazir istémal kölimi we sewiyisini ashurush, xizmet orunlirini eslige keltürüsh dégenlerde ijabiy ilgirilesh boluwatidu. Xitayda bolsa énérgiye bayliqi yétishmeslik, öy-mülük bazirining sowup kétishi dégenler hazir bek roshen boluwatidu. Shunga biz eng muhimi bu qétimqi wabaning wastilik yaki biwaste balasi siyasiy jehette qandaq inkaslarni peyda qilghanliqigha qarishimiz kérek.”

Kéwin rudning qarishiche, xitay iqtisadida körülgen bu xildiki roshen chékinish shi jinping üchün siyasiy jehettin alghanda bir türlük apet hésaplinidiken. Chünki shi jinping téxi yéqindila ashkara halda xitayning iqtisadiy jehettiki éshish nisbitining 2022-yilida amérika iqtisadining éshish sür'itidin téz bolidighanliqini, mushuning özi xitaydiki siyasiy tüzüming gherp dunyasidiki siyasiy tüzümdin ewzel ikenlikini eng janliq körsitip béridighan ölchemlerning biri ikenliki toghrisida wez éytqan iken. Emma iqtisadiy jehettiki chékinish ré'alliq süpitide uning aldigha qoyulghanda, u buni hel qilish üchün “Köp xil pul-mu'amile siyasitini qollinish”, “Ul mu'essese qurulushini kücheytish” we “Ichkiy istémal telipini kéngeytish” qatarliq charilarni otturigha qoyghan. Bolupmu buningdiki “Ul mu'essese qurulushini kücheytish” heqqidiki mezmunni yolluq qilip körsitish üchün, buning “Pewqul'adde shara'it” tiki alahide oylishishqa tégishlik bolghan “Dölet bixeterliki” ge képillik qilishni közligen qurulush ikenlikini tekitleshnimu untumighan. Shuning bilen birge gerche özi xalimaydighan bolsimu téxnologiye shirketlirige qaritilghan basturushni toxtitip, ularning “Saghlam tereqqiyatigha yol qoyulidighanliqi” ni jakarlighan. Emma aptorning qarshiche, bu charilarning héchqaysisi xitay iqtisadining yimirilishini tosup qalalmaydiken. Chünki shi jinping herqachan siyasiy kontrolluqni iqtisadiy erkinlikning aldigha qoyidighan bolghachqa, xitayning bu xil “Iqtisadni güllendürüsh” tedbirlirining emelge éshishidiki ré'alliq menpiy halda mewjut bolidiken.

Kéwin ependi bu heqte awstraliyediki eng chong aqillar merkizining biri bolghan “Lowiy insitituti” (Lowy Institute)ning 15-martta élan qilghan xitay iqtisadi heqqidiki zor hejimlik doklatidin neqil keltürgen halda “Xitayning hazirqi siyasetliri özgermestin ijra bolghan halette 2030-yiligha barghanda, xitay iqtisadining éshish sür'iti üch pirsent bolushi, 2050-yiligha barghanda bu sür'et eng téz bolghanda besh pirsentke chiqishi mumkin,” deydu. Melum bolushiche, bu waqitlargha barghanda gherp dunyasining, jümlidin amérika iqtisadining éshish sür'iti bu sandin köp yuquri bolidiken. Bu xil ré'alliq heqqide söz bolghanda, jérard dipippo nöwettiki “Wirusni nölge chüshürüsh” ke oxshash emiliyetke zit siyasetlerning mahiyette xitay iqtisadini xarap qiliwatqan eng muhim amillar bolup qéliwatqanliqini alahide tekitleydu.

“Bu qétimqi waba xitayning iqtisadiy sahesidiki tengpungsizliq we ajizliqlarni bekmu éniq ashkarilap qoydi. Xitaydiki istémal sewiyesining toxtap qélishi, yerlik hökümetlerning qerzge boghulup qélishi, chet el shirketliri we chet el meblighining xitaydin köchüp kétishni tallishi dégenler hazir bu halni bekmu éghirlashturiwetti. Makro iqtisadta körülgen bu xil tengpungsizliq xitay hökümitige ékisport sodisining toxtap qéliwatqanliqini, buning ornini toldurush üchün ichkiy jehettiki istémalni yükseldürüsh lazimliqini hés qilduriwatidu. Emma hazirqi ré'alliq buninggha yol qoyalmaydu. Yene bir muhim nuqta shu boldiki, xitayning eslidinla asasi mustehkem bolmighan öy-mülük soda baziri hazir toxtap qélishqa duch kéliwatidu. Evergrande (Xéngda) guruhini alidighan bolsaq, bu shirketning hazirqi qerzila 300 milyard amérika dolliridin éship ketti. Mushu sahediki bashqa shirketlermu hazir mushuninggha oxshap kétidighan ehwalda. Démekchi bolghinim, hazir xitayning iqtisadidiki eng ajiz nuqta bolghan öy-mülük sodisi halak bolushqa yüzliniwatidu. Waba bolsa bu xil yüzlinishni téximu éghirlashturiwetti. Démek ichki istimalning we öy-mülük sodisining chékinishila hazir xitay üchün yétip ashqudek bash aghriqi boluwatidu.”

Melum bolushiche, shi jinping ijra qiliwatqan “Öy-mülük sahesi we téxnologiye sahesining iqtisadiy jehettin zoriyip dölet hakimiyitige tehdit bolushidin saqlinish” tek yétekchi idiye özgermigen ehwalda, xitay iqtisadining hazirqi töwenlesh yüzlinishini héchkimmu tosup qalalmaydu, dep qarash hazir barghanséri zor qollashqa érishiwatqan pikirlerning biri bolup qalmaqta iken. Yene kélip shi jinpingning “Markisizim, léninizim we shi jinping idiyesini tutqa qilish” tek siyasiy mewqesi tüpeylidin xitaydiki iqtisadiy sahege qaritilghan kontrolluqning boshishimu éhtimaldin yiraq, dep qaralmaqta iken. Amérika iqtisadshunasliridin den rosén (Dan Rosen) téxi yéqinda bu halgha qarita “Xitay bügünki siyasiy réjimni hem tünügünki iqtisadiy éshishni tengla saqlap qalimen, dése bu menggü emelge ashmaydu. Ular jezmen buningdin birni tallishi kérek,” dep xulase chiqarghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.