AP
Хитай рәиси ши җинпиңниң тәшәббуси билән чақирилған «асия мәдәнийәтләр диялоги» йиғини 15-май күни бейҗиңда өткүзүлгән. Ши җинпиңниң бу йиғинни ечиш тәшәббуси буниңдин 4 йил аввал, йәни 2015-йили 3-айда чақирилған «явро-асия мунбири» йиғинида оттуриға қоюлған иди. Мәзкур диялог хитайниң «шаңхәй хәлқара йәрмәнкиси», «хаңҗо тор бихәтәрлик йиғини», «бир бәлвағ бир йол башлиқлар йиғини» дегәндәк чоң типтики хәлқара йиғинлириниң бири болсиму, лекин бу йиғин бурунқи йғинлардәк унчилик зор дағдуға вә тәсир қозғиялмиған. Йиғинға пәқәт камбоджа, сингапор, сириланка, әрменийә қатарлиқ 4 дөләтниң рәһбәрлири вә гиретсийә президентила қатнашқан.
Мәзкур йиғин америка-хитай сод уруши қаттиқ кәскинләшкән, хитай һөкүмити 2 милйондәк уйғур, қазақ вә башқа мусулман түркий хәлқләрни йиғивелиш лагерлириға қамап, уларниң мәдәнийити, ана тили, диний етиқади, турмуш усули вә әнәнилирини чәкләватқан, уйғур дияридики йәрлик хәлқләргә қарита омумиййүзлүк тәқибләш елип бериши ғәрб дунясиниң қаттиқ тәнқидигә учраватқан мәзгилдә чақирилди.
Бу қетимқи йиғинда ши җинпиңниң қилған сөзи хәлқара җәмийәтниң диққитини қозғиған. У мәдәнийәтләрниң көп хиллиқини һөрмәтләшни тәкитләп, «өзиниң ирқий вә мәдәнийитини бир дәриҗә үстүн көрүш, башқа мәдәнийәтләрни өзгәртишкә яки униң орниға башқа бир мәдәнийәтни дәсситишкә урунуш идрак җәһәттин әхмиқанилиқ, усул җәһәттин апәт характерлиқтур. Әгәр инсанийәт мәдәнийити пәқәт бир хилла мәдәнийәткә айлинип қалса, бир хилла шәкилгә игә болса, у һалда дуня бәк зерикишлик вә бәкму мәнисиз болуп қалиду,» дегән. Униң тәкитлишичә, «инсанийәт тәң баравәрлик вә өз ара һөрмәтни қәдирләп, тәкәббурлуқ вә бир тәрәплимиликтин ваз кечиши керәк,» икән.
Ши җинпиңниң сөзи дүшәнбә күни хәлқара таратқуларда кәң хәвәр қилинип, униң һазирқидәк бундақ бир назук вәзийәттә «асия мәдәнийәтләр диялоги» йиғинини чақиришидики муддиаси чоңқур анализ қилинди. Нуғун вақтини уйғурларниң турмушини сүрәткә тартишқа сәрп қилип, уйғурлар һаятидин тартилған сүрәтләрни америка җәмийитигә тонуштуруш билән нам чиқарған фотограф лиса рус ханимниң илгири сүрүшичә, әмәлийәттә ши җинпиң бу йиғин арқилиқ өзиниң уйғур районида садир қиливтқан қилмишини йошурушқа урунмақта икән. У мундақ дәйду: «бизниң униң сөзини әмәлийәттә йүз бериватқан ишларни йошурушқа урунуватиду, дәп чүшиништин башқа йолимиз йоқ. У чоқум уйғур районида буниң дәл әксини иҗра қилмақта. Чүнки униң сөзи уйғур районида қандақ ишларниң йүз бәргәнликини ипадиләп бәргән. Әгәр у әхмиқанилиқ дегән болса, демәк у өзиниң қиливатқан ишиниң әхмиқанилиқ икәнликини ашкарилиған. Шуңа мән униң бу сөзләрни қилишида уйғур районида садир қилған қилмишлирини пүтүнләй йошуруштин башқа бир сәвәбниң барлиқини ойлап йитәлмидим.»
Кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң илгири сүрүшичә, хитай һөкүмити 2 милйондәк уйғур вә қазақни лагерларға қамап, уларниң диний етиқади, ана тилдики мәдәнийитини чәкләпла қалмай, бәлки йәнә уларниң миллий бинакарлиқ қурулушлирини вә тарихий мираслирини чеқип ташлиған. Уйғур әдәбияти вә нәшриятчилиқини чәкләп, уларниң нәччә миң йиллиқ әнәнилири вә һейт-байрамлирини тәбрикләшни мәний қилған. Шуниңдәк аилә қурулмисини вәйран қилип, турмуш усулиға бузғунчилиқ қилған. Улар хитайниң уйғур районида омумиййүзлүк «мәдинийәт қирғинчилиқи» елип бериватқанлиқини илгири сүрүп кәлгән иди. Американиң мариланд штатидики тавсенд университетиниң хитайшунаслиқ профессори ма хәййүнниң илгири сүрүшичә, бу йиғин хитайниң икки хил өлчәм қоллиниватқаналиқини ипадиләйдикән. Ма хәййүн 15-май күни зияритимизни қобул қилғанда йәнә хитайниң бу йиғини «қараңғудин қорқуп исқиртип маңғандәк бир иш» икәнликини билдүрди.
У мундақ дәйду: «буниң өзи алди билән "икки хил өлчәм" дин башқа нәрсә әмәс. У даим башқа дөләтләрниң "икки хил өлчәм" қоллинишиға қарши туридиғанлиқини тәкитләп кәлгән. Бир тәрәптин уйғур мәдәнийитини дәһшәтлик бастурисән һәм йоқитисән, йәнә бир тәрәптин "мәдәнийәтләр диялоги" дегән бу йиғинни чақирип, тинчлиқ вә алақини алға сүрүшни җар салисән. Әмәлийәттә бу нәрсиләр ши җинпиңниң шәхси тәрбийәсиниң йетәрлик болмиғанлиқи, униң интайин әхмиқанә сиясәт йүргүзиватқанлиқини ашкарилап бәрди. Йәнә бир тәрәптин у хәлқара җәмийәтниң көз қаришини сәл чағлиғандәк қилиду. Бу йиғинға униңға еһтияҗлиқ әтраптики бир қанчә кичик дөләт қатнашқан болсиму, лекин униңға ғәрбтики мәдәнийәтлик бирәр дөләт келип қатнашқини йоқ. Хитайларда бир сөз бар, "кечиси йол маңғанда җиндин қорқуп исқиртип меңиш" дәйдиған. Бу йиғин дәл шуниңға охшаш бир иштәк қилиду.»
Ма хәййүнниң қаришичә, хитайниң бу йиғинни чақиришидики нишани әмәлийәттә америка икән. У мундақ дәйду: «мениңчә, униң бу йәрдики асаслиқ нишани америка. Америка хитайни өзиниң идеологийә җәһәттики дүшмини, дәп қарайду. Шуңа, у "асия мәдинийәтләр диялоги" дегән бу йиғинни чақириш арқилиқ америка вә ғәрбкә "ейтиватқиниңлар тоғра әмәс, биз көп хил мәдәнийәтни яхши дәп қараймиз" дегән сигнални бәрмәкчи. Болмиса, уни асия дөләтлиридә ким билмәйду. Һиндонезийә униңға нарази, малайсия нарази. Оттур асия дөләтлирини қоюп турайли. Һәтта қазақистан, қирғизистанлардиму хәлқниң униңға қарши намайишлири йүз бәрди. Шуңа униң бу қетимқи "мәдәнийәт диялоги" дегән йиғини 2-нөвәтлик "бир бәлвағ бир йол" йиғинидәкла америка вә ғәрбкә қаритилған.»
Америкидики фотограф лиса росниң қаришичә, йиғинда ши җинпиң башқа мәдәнийәтләрни кәмситишни тәнқидлигән болсиму, лекин әмәлийәттә у уйғур районида дәл буниң әксини иҗра қилмақта икән. Лиса рус униң бир мәдәнийәтни вәйран қилишиниң арқисидики сәвәбни чүшиништә қийниливатқанлиқини билдүрди. У мундақ дәйду: «техи бир һәптиниң алдида һөкүмәтниң имам асим вә имам җәфәрий садиқ мазарлирини чеқип ташлиғанлиқи ашкариланди. Бу орунлар 500 йиллиқ тавапгаһлар иди. У дуня тарихиниң бир парчиси, һәммигә мәнсуп тарихий орунлар иди. Лекин уни немишқа чеқиветиду. Улар инсанийәтниң тарихий шәҗәрилириниң бирини чеқип ташлиди. Бу орунларниң чеқип ташлиниши бир хәлққә бузғунчилиқ қилиш, тарихқа бузғунчилиқ қилиштур. Мән яркәнткә барғанда мазарларни зиярәт қилалмидим. Чүнки һәммә йәр тақалған, дуканларға төмүр ишик орнитилған, тарихи орунлар чеқилған, мәдәнийәт мәркәзлиридин пәқәт аз бир қисмила хитай саяһәтчиләргә ечип қоюлған, яркәнт бурунқи һалитини йоқатқан иди... Наһайити ениқки, у йиғинда немә дегән болса бу районда дәл униң әксини иҗра қилип, бир хәлқни вәйран қилишқа ориниватиду.»
Бәзи анализчиларниң илгири сүрүшичә, ши җинпиңниң мәзкур йиғинни бир америка дипломатиниң йеқинда хитай билән бир мәйдан «мәдәнийәтләр тоқунуши» асасидики дипломатийәгә һазирлиниватқанлиқини билдүргән мәзгилдә чақириши диққәт қозғайдикән. Америка ташқи ишлар министирлиқи сиясәт пиланлаш бөлүминиң директори кирон сикиннер өткән дүшәнбә күни вашингтондики бир йиғинида американиң хитайға қарита «пәрқлиқ бир мәдәнийәт билән болған уруш» идийә асасида йеңи бир истратегийә турғузуп чиқиватқанлиқи, буниң америка тарихида көрүлүп бақмиған һадисә икәнликини билдүргән иди
