Хитайниң рәқәмлик юқири техникилиқ сәплимилириниң уйғурларға йүргүзүватқан мәдәнийәт қирғинчилиқидики йошурун роли
2024.03.01

Хитай һөкүмитиниң юқири техникилиқ назарәт системисида чирай тонуш техникисиға охшаш бир йүрүш юмтал (юмшақ детал) лири уйғурлар вә башқа түркий тиллиқ хәлқләргә қаритилған ирқий қирғинчилиқта актип рол ойнап келиватқаниди. Ваһаләнки, нөвәттә хитай һакимийитиниң уйғурларни хитайлаштуруш вә еритип түгитиш һәрикитидиму рәқәмлик юқири техника юмталлирини омумлаштурушқа урунуватқанлиқи ашкара болмақта.
Уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийиниң әзаси, учтурпан наһийәси имамлирим йезисидики “дөләт тили мәктипи” ниң мудири қурбан нияз йеқинқи йилларда уйғур өсмүрлирини хитайлаштурушта актиплиқ билән үлгә яритип келиватқан кишиләрниң бири. Йеқинда униң уйғур елиниң чәт-яқа районлиридики йеза-қишлақлириғичә рәқәмлик хитай тили өгиниш юмталини омумлаштуруш һәмдә шу арқилиқ хитай тилини уйғурлар арисида омумлаштурушниң йеңи тәклип-пикирлирини оттуриға қойғанлиқи йәнә бир қетим хитай ахбаратидин кәң йәр елишқа башлиди. Хитай башқурушидики “шинҗаң гезити” ниң 26-феврал күнидики хәвиригә асасланғанда, рәқәмлик хитай тили өгиниш юмтали 2023-йили “шинҗаң университети” ниң компютер, пән-техника институти билән қурбан ниязниң ортақ һәмкарлиқи нәтиҗисидә вуҗудқа чиққан. Җүмлидин икки тәрәпниң һәмкарлиқиниң мәһсули болған бу әқлий иқтидарлиқ өгиниш юмтали рәсмий ишқа кириштүрүлгәндин кейин, һазирғичә уйғур районидики 870 миңға йеқин деһқан вә чарвичи уни қоллинишқа тизимға алдурған.
Шивейтсарийә дөләтлик телеком ширкитиниң булут техника мәслиһәтчиси абдушүкүр абдурешитниң қаришичә, бу хилдики әқлий иқтидарлиқ өгиниш юмтали көрүнүштә хитай тили өгинидиған әқлий иқтидарлиқ васитә һесаблиниду. Әмма маһийәттә мәзкур юмтал йәнә уни ишләткүчиләрниң хитай тили өгиниш райини синаш вә уларни назарәт қилиш иқтидариниму һазирлиған болуши еһтималға толиму йеқин. У радийомизниң зияритини қобул қилғанда бу һәқтики қарашлирини биз билән ортақлашти.
Һалбуки мәзкур хәвәрдә ейтилишичә, қурбан нияз рәқәмлик техникидин пайдилинип хитай тил-йезиқини яхши өгәнгәндә, хитай болмиған милләтләрниң кәлгүси һаят-истиқбалиниң техиму парлақ болидиғанлиқини тәшәббус қилған. Түркийәдики уйғур академийәси вәхпиниң рәиси, түркологийә пәнлири доктори мәғпирәт камал радийомиз арқилиқ бу һәқтики пикрини аңлармәнләр билән ортақлашти. Мәғпирәт камал ханимниң қаришичә, уйғурларға хас тил-йезиқ, мәдәнийәт, өрп-адәт вә маарип саһәси еғир бузғунчилиқ вә чәклимигә учрап, уйғурларниң мәдәнийәт қирғинчилиқиға дуч кәлгәнлики тәнқид қилиниватқан пәйттә, қурбан нияздәк қирғинчилиққа янтаяқ болғучиларниң мәйданға чиқиватқанлиқи һәқиқәтәнму кишини ғәзәпләндүридиған ишлардин һесаблиниду.
Шүбһисизки, хитай һакимийити йеқинқи йиллардин буян, “җуңхуа миллити ортақ еңини бәрпа қилиш” шоари астида уйғурларни мәҗбурий ассимилятсийә қилиштәк қәбиһ нишанлирини ишқа ашурушта адәм күчидин башқа йәнә рәқәмлик техникидин үнүмлүк пайдилинип келиватқаниди. Абдушүкүр абдурешит әпәндиниң қаришичә, хитай даирилири юқири техникилиқ тәқиб вә назарәт арқилиқ уйғурларниң сөз вә иш һәрикитини көзитиш һәмдә контрол қилишта, шуниңдәк өзлириниң уйғур елидә йүргүзүватқан бастуруш сиясәтлирини әмәлийләштүрүштә изчил түрдә көп хил техникилиқ васитә вә усулларни қоллинип кәлгән.
Абдушүкүр абдурешит әпәндиниң қаришичә, хитай даирилириниң бу хилдики рәқәмлик контроллуқни қоллиниши буниң биләнла чәклинип қалғини йоқ. Йеқинқи йиллардин буян улар уйғур елидила әмәс, бәлки чәт әлләрдә яшаватқан уйғурларниму рәқәмлик техникидин пайдилинип назарәткә елишқа урунуп келиватқанлиқи мәлум.
Америкадики сиясий көзәткүчи илшат һәсән әпәнди буни “йеңи әһвал әмәс” дәп қарайду. Униң пикричә, хитай һакимийити изчил түрдә “өз гөшини өз йеғида қоруш” тәк кона усулни қоллинип келиватқан болуп, һәрқачан қурбан нияздәкләрниң тәшәббуслирини тәшвиқ қилип, өзлириниң уйғурларни бастуруштәк мәқсәт-нишанлирини ишқа ашурушқа хизмәт қилдуруп кәлмәктә.
Шивейтсарийәдә яшаватқан абдушүкүр абдурешит әпәнди зияритимизниң ахирида чәт әлләрдики уйғурларниңму юқири техникилиқ юмталларни қоллиниш вә ишлитиштә интайин сәгәк болушини әскәртти. Шуниңдәк бу һәқтә диққәт қилишқа тегишлик нуқтилар һәққидики бәзи тәклип-пикирлирини аңлармәнләр билән ортақлашти.
Мутәхәссисләрниң билдүрүшичә, хитай һакимийити бир тәрәптин интернет, сүний әқил вә рәқәмлик техника васитиләрни қолланса, йәнә бир тәрәптин қурбан нияздәк хитай тәшвиқатида актип рол ойниғучи “ян таяқчи” лардин пайдилиниш арқилиқ өзлириниң уйғурларни ассимилятсийә қилип түгитиш қәдимини тезлитишни давам қилдуруп кәлмәктә.
Нөвәттә, хитай һакимийитиниң “кишиләрниң қәлбини хитай еңиға муҗәссәм қилиш, йеңи кишиләрни тәрбийәләш” дегәндәк тәшвиқат-йолйоруқлири уйғур елидә кәң даиридә елип бериливатқанлиқи мәлум.