Хитай зиянкәшликиниң дунявилишиши вә қурбанлиқ қилиниватқан уйғурлар (2)

Хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики қилмишлири “инсанийәткә қарши җинайәт”, “ирқий қирғинчилиқ” дегәндәк намларда ташқи дуняға көпләп мәлум болуватқан болсиму, хитай һөкүмити давам қилдуруватқан сиясий бастурушниң һазир аллиқачан хитай чеграсидин һалқип кетиватқанлиқи, йәнә келип бу хил бастурушниң “сиясий паалийәткә қатнашқанлар” ни әмәс, әксичә уйғур болғанларни “ов нишани” қиливатқанлиқи йеқинқи мәзгилләрдә бир қисим мутәхәссисләрниң диққитини қозғашқа башлиди. Бу саһәдики мутәхәссисләрдин вашингтон шәһиридики “тексас A&M университети” ниң профессори едвад лимон (Edward Lemon), “вилсон хәлқара тәтқиқат мәркизи” ниң тәтқиқатчиси брадлей җардин (Bradley Jardine) вә “оттура асия мәсилилири һәққидики аму дәряси җәмийити” ниң хадими наталийә хал (Natalie Hall) ниң ортақ тиришчанлиқи билән “йәр шарилишиш” журнилида 1-ноябир күни елан қилинған бу һәқтики тәтқиқат мақалисидә хитай һөкүмитиниң бу саһәдики паалийәтлири бир қәдәр системилиқ шәрһләнди.

“системилашқан зиянкәшлик методи синақтин өткән!”

Апторлар хитай һөкүмитиниң чегра һалқиған зиянкәшликиниң толуқ картиниисни сизип чиқиш үчүн аммиға ечиветилгән мәнбәләрни, инглизчә вә уйғурчә доклат-хәвәрләрни, шуниңдәк хәлқарада етирап қилинған “хәлқара кәчүрүм тәшкилати”, “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати”, “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” қатарлиқ тәшкилатларниң һөҗҗәтләштүрүлгән мәлуматлирини материял асаси қилған. Апторлар мушу тәриқидә хитай һөкүмитиниң чегра һалқиған зиянкәшликигә учриған 7108 кишиниң әһвалини санлиқ мәлуматлар амбири қилип қуруп чиққан. Буларниң ичидә мушу һәқтики зиянкәшликкә учраш җәрянини толуқ паш қилған уйғурларниң сани икки йүзгә йәтмәйдиған болуп, мутләқ көп қисим уйғурлар охшимиған дәриҗидә зиянкәшликкә учраш җәрянини тәпсилий баян қилишқа көңүлшимигән. Хитай һөкүмитиниң бу хил чегра һалқиған зиянкәшликидә қандақ усулларни қоллинидиғанлиқи һәққидә сөз болғанда профессор едвард буниңда һәрқачан үч басқучлуқ методниң қоллинилидиғанлиқини, йәнә келип бу методниң көп қетимлиқ уйғурларға зиянкәшлик қилишта зор “үнүм” гә игә икәнлики испатланғанлиқини тәкитләйду.

“биз хитай һөкүмити қолланған түрлүк усулларни түргә айрип чиқтуқ. Буниңда улар һәрқачан үч басқучлуқ усулни қоллинип кәлди. Биринчи басқучта хитай даирилири чәтәлләрдики уйғурларға түрлүк шәкилләр арқилиқ учур йоллап уларниң телефон яки компютерлирини паләч һалға чүшүрүп қойиду һәмдә көплигән учурларни оғрилап кетиду. Бу хил назарәт вә көзитиш бәкму кәң даиригә йейилған болуп явропа, америка вә башқа ғәрб дунясида көп учрайду. Иккинчи қәдәмдә чәтәлләрдики уйғурлар нишанға елиниду вә тутқун қилиниду. Буниңда уларниң сиясий паалийәтләрдә актип болған яки болмиғанлиқи әмәс, пәқәт уйғур болғанлиқи әң муһим сәвәб болған. Үчинчи қәдәмдә бу хилда қолға елинған уйғурлар хитайға қайтурулиду. Буниңда бәзиләр тәһдитлик учурлар сәвәбидин қайтса йәнә бәзиләр хитай билән еғиз-бурун ялишип келиватқан мисир, пакистан, тайланд қатарлиқ дөләтләрниң һөкүмәтлири арқилиқ қайтуруп берилиду.”

Апторлар алаһидә диққәт қилған бир нуқта, хитай һөкүмитиниң бу хилдики чегра һалқиған зиянкәшликидә изчил қоллинилған бир муһим баһанә хитай һөкүмити нәччә он йилдин буян қоллинип кәлгән “террорлуққа қарши дуняви уруш” нәзәрийәси болуп кәлгән. Буниңда уйғурлар бир пүтүн гәвдә сүпитидә террорлуқниң қурбани қилинса йәнә бир қисим уйғур паалийәтчиләрни “террорчи” дәп елан қилиш арқилиқ уларни һечнәгә баралмас қилип қойған. Мәсилән, дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса һәққидики “қизил рәңлик тутуш буйруқи” түпәйлидин у аз дегәндиму тоққуз қетим тутқун қилинип қоюветилгән. Йәнә келип уйғурларни бу хил “террорлуққа қарши күрәш” кә бағлаш наһайити асанға чүшкән. 2014-Йили хитай рәиси ши җинпиң “террорлуққа қарши хәлқ уруши қозғаш” чақириқини оттуриға қойғандин кейин бу хил чегра һалқиған зулум вә зиянкәшликкә йешил чирағ йеқилған. Буниң билән хитай һөкүмити “гуманлиқ дөләтләр” қатариға алған мисир, һиндонезийә қатарлиқ ислам дөләтлири вә шәрқий җәнубий асия дөләтлири, шуниңдәк оттура асия җумһурийәтлиридин уйғурлар йүзләп хитайға қайтурулған. Уйғурлар үчүн әң бихәтәр районлар дәп қариливатқан түркийә вә сәуди әрәбистаниму хәтәрлик җайлар қатариға өтүшкә башлиған. Профессор едвард бу һәқтә мундақ дәйду. .

“бу нәзәрийәләр көплигән делоларда асасән қоллинилған. Болупму оттура шәрқтә, җүмлидин мисирда тутқун қилинип хитайға қайтуруп берилгән 274 уйғурниң көп қисми әмәлийәттә ислам дунясидики әң даңлиқ билим юртлиридин болған әзһәр университетиниң оқуғучилири. Хитай бу оқуғучиларниң террорлуқ идийәлири билән зәһәрләнгәнликини, шуниңдәк дуняви көләм алған террорлуққа қарши уруштики җиддий вәзийәтни мисал қилған һалда уйғурларни чегра һалқип бастуруш қилмишини йоллуқ қилип көрситишкә үлгүрди. Пакистанда қолға елинған уйғурларму террорлуққа бағланған һалда хитайға өткүзүп берилди. Шуңа биз хитай һөкүмитиниң ‛террорлуққа қарши туруш‚ һәққидики бу давраңлирини һәммила җайда қолланғанлиқини, чәтәлләрдики уйғурлар мәйли диний оқуш билән мәшғул болсун яки башқа хил паалийәтләр билән мәшғул болсун уларниң һәммисини мушу категорийәгә бағлап бастуруватқанлиқини көрүватимиз. Бу һал худди алимлардин шан робертс ейтқандәк хитай һөкүмитиниң террорлуқни баһанә қилип уйғурларға қарши уруш қилишидин башқа нәрсә әмәс.”

“уйғурлар дуч келиватқан бу хил зиянкәшликләр әмәлийәттә ғәрб дуняси үчүн җиддий агаһландуруш!”

Хитай һөкүмитиниң бу хилдики чегра һалқиған зиянкәшлики гәрчә әң кечиккәндиму 1997-йили башланған болсиму хәлқарада буниңға қарита күчлүк инкас оттуриға чиқмиған. Апторлар топлиған санлиқ мәлуматларға қариғанда һазирғичә аз дегәндиму 44 дөләт хитай һөкүмитиниң өз дөләт туприқида ашу хилдики зулумларни иҗра қилишиға шерик болған яки уни тосушқа илаҗ қилалмиған. Нәтиҗидә уйғурларни муһим нишанлардин қилған бу хил зиянкәшлик мисирда әң юғури пәллини яратқан. Шуниң билән биргә уйғур оқуғучилар зор көләмдә тутқун қилинғандин кейин мисир һөкүмрани абдул фәттах ал сиси (Abdel Fattah el-Sisi ) 2017-йили сентәбирдә бейҗиңға зиярәткә берип 11 милярд америка доллирилиқ қурулуш тохтамиға имза қойған. Бу хилдики механизм пакистан һөкүмитиниң хитай билән болған мунасивитидиму әйни тәкрарланған. Әмдиликтә хитай һөкүмитиниң бу хилдики паалийәтлири демократик әлләргә, җүмлидин явропа вә америка тәвәсигә кеңийиватқан болуп, бу һал һазир әркин вә демократик җәмийәт муһитиға еғир көләңгә ташлаватқан һадисә сүпитидә йеңи хәтәрләрдин бешарәт беришкә башлиған. Бу һәқтә сөз болғанда профессор едвард мундақ дәйду. .

“дәрвәқә биз һазирчә демократик дөләтләрдә уйғурларни нишан қилған назарәт, контроллуқ, паракәндичилик дегәнләрниң електронлуқ яки башқа шәкилләрдә оттуриға чиққанлиқини көп көргән болсақму мисир, тайланд яки башқа дөләтләргә охшаш уйғурларни зор көләмлик тутқун қилиш вә коллектип һалда хитайға өткүзүп беришни аңлап бақмидуқ. Әмма аз санда уйғурларни өткүзүп бериш қилмишлириму көрүлди. Зор көләмлик тутқун көрүлмигән болсиму бу хил айиғи чиқмас назарәт вә контроллуқ муһаҗирәттики уйғур җамаитини һәрқачан бир тәшвишкә вә бесимға дучар қилип чарчитиду. Шуңа бу саһәгә аит доклатларни көпрәк елан қилиш һазир бәкму зөрүр. Чүнки бу арқилиқ америка һөкүмитини вә башқа һөкүмәтләрни, шуниңдәк җәмийәттики һәр қайси саһәни уйғурлар дуч келиватқан хәтәрләрдин агаһландурғили болиду. Болупму уйғурлар өзлирини бир бихәтәр маканға йетип кәлдуқ, дәп ойлап йүргәндә уларниң техичә хитай һөкүмитиниң ов нишани болуп қелиши бу һөкүмәтләр тонуп йетишкә мәнсуп болған мәсилиләр һесаблиниду.” гәрчә хитай һөкүмитиниң чегра һалқиған зиянкәшлик қилмишлири ғәрб дунясиға йейилишқа башлиған болсиму әмма униңда хитай һөкүмити өзигә беқинди болуп қалған асия дөләтлиригә охшаш үнүмгә еришәлмигән. Йәнә келип бу һалниң тездин билинишигә әгишип буниңға қарши болған бир қисим тәдбирләр вә тәвсийәләр оттуриға чиқишқа башлиған. Бу һәқтә сөз болғанда едвард лимон мундақ дәйду. .

“йеқиндин буян биз америка тәвәсидики бәзи җайларда хитай һөкүмитиниң җасуслуқ понкитлириниң ресторан яки башқа муәссәсәләр намида оттуриға чиқиватқанлиқини көрмәктимиз. Шуңа хитай һөкүмитиниң бу хилдики җасуслуқ қилмишлириға чәк қоюш буниңдики бир муһим хизмәт. Бу мәсилиниң муһимлиқини тонутуш изчил бир мүшкүлат болуп келиватиду. явропа яки америка туприқиға қәдәм алған бу кишиләр сиясий панаһлиқ арқилиқ бихәтәрликкә еришкәндин кейинму давамлиқ һалда дәккә-дүккидин халас болалмайватиду. Шуңа бу кишиләрни бу саһә бойичә тәрбийәләш, бу хил зиянкәшликкә дуч кәлгәндә уни йошурмастин паш қилишқа риғбәтләндүрүш техиму муһим. Федератсийә тәкшүрүш идариси (FBI) ниң уйғур җамаитини назарәт қилиш вә уларға паракәндичилик селиш үчүн америка тәвәсигә киргән кишиләрни паш қилиши вә қоғлап чиқиришиму муһим. Мениңчә һазир хитайниң бу хил чегра һалқиған зиянкәшликини америка һөкүмити, ташқи ишлар министирлиқи мәлум дәриҗидә билиду һәмдә буниңға қизиқиду. Шуңа бу җәһәттә техиму күчлүк болған мудапиә механизмини бәрпа қилип чиқишимиз техиму муһим.”

Мәлум болушичә, хитай һөкүмитиниң ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққан мәзгилләрдики бир қатар бастуруш сиясәтлири 2022-йили ши җинпиңниң үчинчи қетим рәисликкә “сайлиниши” дин кейин давамлиқ иҗра қилиниватқан болуп, шу қатарда чегра һалқиған зиянкәшлик қилмишиниңму давам қилиши тәхмин қилинмақта.