Xitay ziyankeshlikining dunyawilishishi we qurbanliq qiliniwatqan Uyghurlar (2)

Muxbirimiz eziz
2022.11.22
uyghur-ayal-namayish-stop-china.jpg Türkiyediki bir namayishta qoligha xitaygha qarshi shu'arni kötüriwalghan Uyghur muhajir ayal, 2021-yili mart, istanbul.
AP

Xitay hökümitining Uyghur diyaridiki qilmishliri “Insaniyetke qarshi jinayet”, “Irqiy qirghinchiliq” dégendek namlarda tashqi dunyagha köplep melum boluwatqan bolsimu, xitay hökümiti dawam qilduruwatqan siyasiy basturushning hazir alliqachan xitay chégrasidin halqip kétiwatqanliqi, yene kélip bu xil basturushning “Siyasiy pa'aliyetke qatnashqanlar” ni emes, eksiche Uyghur bolghanlarni “Ow nishani” qiliwatqanliqi yéqinqi mezgillerde bir qisim mutexessislerning diqqitini qozghashqa bashlidi. Bu sahediki mutexessislerdin washin'gton shehiridiki “Téksas A&M uniwérsitéti” ning proféssori édwad limon (Edward Lemon), “Wilson xelq'ara tetqiqat merkizi” ning tetqiqatchisi bradléy jardin (Bradley Jardine) we “Ottura asiya mesililiri heqqidiki amu deryasi jem'iyiti” ning xadimi nataliye xal (Natalie Hall) ning ortaq tirishchanliqi bilen “Yer sharilishish” zhurnilida 1-noyabir küni élan qilin'ghan bu heqtiki tetqiqat maqaliside xitay hökümitining bu sahediki pa'aliyetliri bir qeder sistémiliq sherhlendi.

“Sistémilashqan ziyankeshlik métodi sinaqtin ötken!”

Aptorlar xitay hökümitining chégra halqighan ziyankeshlikining toluq kartini'isni sizip chiqish üchün ammigha échiwétilgen menbelerni, in'glizche we Uyghurche doklat-xewerlerni, shuningdek xelq'arada étirap qilin'ghan “Xelq'ara kechürüm teshkilati”, “Kishilik hoquqni közitish teshkilati”, “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” qatarliq teshkilatlarning höjjetleshtürülgen melumatlirini matériyal asasi qilghan. Aptorlar mushu teriqide xitay hökümitining chégra halqighan ziyankeshlikige uchrighan 7108 kishining ehwalini sanliq melumatlar ambiri qilip qurup chiqqan. Bularning ichide mushu heqtiki ziyankeshlikke uchrash jeryanini toluq pash qilghan Uyghurlarning sani ikki yüzge yetmeydighan bolup, mutleq köp qisim Uyghurlar oxshimighan derijide ziyankeshlikke uchrash jeryanini tepsiliy bayan qilishqa köngülshimigen. Xitay hökümitining bu xil chégra halqighan ziyankeshlikide qandaq usullarni qollinidighanliqi heqqide söz bolghanda proféssor édward buningda herqachan üch basquchluq métodning qollinilidighanliqini, yene kélip bu métodning köp qétimliq Uyghurlargha ziyankeshlik qilishta zor “Ünüm” ge ige ikenliki ispatlan'ghanliqini tekitleydu.

“Biz xitay hökümiti qollan'ghan türlük usullarni türge ayrip chiqtuq. Buningda ular herqachan üch basquchluq usulni qollinip keldi. Birinchi basquchta xitay da'iriliri chet'ellerdiki Uyghurlargha türlük shekiller arqiliq uchur yollap ularning téléfon yaki kompyutérlirini palech halgha chüshürüp qoyidu hemde köpligen uchurlarni oghrilap kétidu. Bu xil nazaret we közitish bekmu keng da'irige yéyilghan bolup yawropa, amérika we bashqa gherb dunyasida köp uchraydu. Ikkinchi qedemde chet'ellerdiki Uyghurlar nishan'gha élinidu we tutqun qilinidu. Buningda ularning siyasiy pa'aliyetlerde aktip bolghan yaki bolmighanliqi emes, peqet Uyghur bolghanliqi eng muhim seweb bolghan. Üchinchi qedemde bu xilda qolgha élin'ghan Uyghurlar xitaygha qayturulidu. Buningda beziler tehditlik uchurlar sewebidin qaytsa yene beziler xitay bilen éghiz-burun yaliship kéliwatqan misir, pakistan, tayland qatarliq döletlerning hökümetliri arqiliq qayturup bérilidu.”

Aptorlar alahide diqqet qilghan bir nuqta, xitay hökümitining bu xildiki chégra halqighan ziyankeshlikide izchil qollinilghan bir muhim bahane xitay hökümiti nechche on yildin buyan qollinip kelgen “Térrorluqqa qarshi dunyawi urush” nezeriyesi bolup kelgen. Buningda Uyghurlar bir pütün gewde süpitide térrorluqning qurbani qilinsa yene bir qisim Uyghur pa'aliyetchilerni “Térrorchi” dep élan qilish arqiliq ularni héchnege baralmas qilip qoyghan. Mesilen, dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa heqqidiki “Qizil renglik tutush buyruqi” tüpeylidin u az dégendimu toqquz qétim tutqun qilinip qoyuwétilgen. Yene kélip Uyghurlarni bu xil “Térrorluqqa qarshi küresh” ke baghlash nahayiti asan'gha chüshken. 2014-Yili xitay re'isi shi jinping “Térrorluqqa qarshi xelq urushi qozghash” chaqiriqini otturigha qoyghandin kéyin bu xil chégra halqighan zulum we ziyankeshlikke yéshil chiragh yéqilghan. Buning bilen xitay hökümiti “Gumanliq döletler” qatarigha alghan misir, hindonéziye qatarliq islam döletliri we sherqiy jenubiy asiya döletliri, shuningdek ottura asiya jumhuriyetliridin Uyghurlar yüzlep xitaygha qayturulghan. Uyghurlar üchün eng bixeter rayonlar dep qariliwatqan türkiye we se'udi erebistanimu xeterlik jaylar qatarigha ötüshke bashlighan. Proféssor édward bu heqte mundaq deydu. .

“Bu nezeriyeler köpligen délolarda asasen qollinilghan. Bolupmu ottura sherqte, jümlidin misirda tutqun qilinip xitaygha qayturup bérilgen 274 Uyghurning köp qismi emeliyette islam dunyasidiki eng dangliq bilim yurtliridin bolghan ezher uniwérsitétining oqughuchiliri. Xitay bu oqughuchilarning térrorluq idiyeliri bilen zeherlen'genlikini, shuningdek dunyawi kölem alghan térrorluqqa qarshi urushtiki jiddiy weziyetni misal qilghan halda Uyghurlarni chégra halqip basturush qilmishini yolluq qilip körsitishke ülgürdi. Pakistanda qolgha élin'ghan Uyghurlarmu térrorluqqa baghlan'ghan halda xitaygha ötküzüp bérildi. Shunga biz xitay hökümitining ‛térrorluqqa qarshi turush‚ heqqidiki bu dawranglirini hemmila jayda qollan'ghanliqini, chet'ellerdiki Uyghurlar meyli diniy oqush bilen meshghul bolsun yaki bashqa xil pa'aliyetler bilen meshghul bolsun ularning hemmisini mushu katégoriyege baghlap basturuwatqanliqini körüwatimiz. Bu hal xuddi alimlardin shan robérts éytqandek xitay hökümitining térrorluqni bahane qilip Uyghurlargha qarshi urush qilishidin bashqa nerse emes.”

“Uyghurlar duch kéliwatqan bu xil ziyankeshlikler emeliyette gherb dunyasi üchün jiddiy agahlandurush!”

Xitay hökümitining bu xildiki chégra halqighan ziyankeshliki gerche eng kéchikkendimu 1997-yili bashlan'ghan bolsimu xelq'arada buninggha qarita küchlük inkas otturigha chiqmighan. Aptorlar toplighan sanliq melumatlargha qarighanda hazirghiche az dégendimu 44 dölet xitay hökümitining öz dölet tupriqida ashu xildiki zulumlarni ijra qilishigha shérik bolghan yaki uni tosushqa ilaj qilalmighan. Netijide Uyghurlarni muhim nishanlardin qilghan bu xil ziyankeshlik misirda eng yughuri pellini yaratqan. Shuning bilen birge Uyghur oqughuchilar zor kölemde tutqun qilin'ghandin kéyin misir hökümrani abdul fettax al sisi (Abdel Fattah el-Sisi ) 2017-yili séntebirde béyjinggha ziyaretke bérip 11 milyard amérika dolliriliq qurulush toxtamigha imza qoyghan. Bu xildiki méxanizm pakistan hökümitining xitay bilen bolghan munasiwitidimu eyni tekrarlan'ghan. Emdilikte xitay hökümitining bu xildiki pa'aliyetliri démokratik ellerge, jümlidin yawropa we amérika tewesige kéngiyiwatqan bolup, bu hal hazir erkin we démokratik jem'iyet muhitigha éghir kölengge tashlawatqan hadise süpitide yéngi xeterlerdin bésharet bérishke bashlighan. Bu heqte söz bolghanda proféssor édward mundaq deydu. .

“Derweqe biz hazirche démokratik döletlerde Uyghurlarni nishan qilghan nazaret, kontrolluq, parakendichilik dégenlerning éléktronluq yaki bashqa shekillerde otturigha chiqqanliqini köp körgen bolsaqmu misir, tayland yaki bashqa döletlerge oxshash Uyghurlarni zor kölemlik tutqun qilish we kolléktip halda xitaygha ötküzüp bérishni anglap baqmiduq. Emma az sanda Uyghurlarni ötküzüp bérish qilmishlirimu körüldi. Zor kölemlik tutqun körülmigen bolsimu bu xil ayighi chiqmas nazaret we kontrolluq muhajirettiki Uyghur jama'itini herqachan bir teshwishke we bésimgha duchar qilip charchitidu. Shunga bu sahege a'it doklatlarni köprek élan qilish hazir bekmu zörür. Chünki bu arqiliq amérika hökümitini we bashqa hökümetlerni, shuningdek jem'iyettiki her qaysi saheni Uyghurlar duch kéliwatqan xeterlerdin agahlandurghili bolidu. Bolupmu Uyghurlar özlirini bir bixeter makan'gha yétip kelduq, dep oylap yürgende ularning téxiche xitay hökümitining ow nishani bolup qélishi bu hökümetler tonup yétishke mensup bolghan mesililer hésablinidu.” gerche xitay hökümitining chégra halqighan ziyankeshlik qilmishliri gherb dunyasigha yéyilishqa bashlighan bolsimu emma uningda xitay hökümiti özige béqindi bolup qalghan asiya döletlirige oxshash ünümge érishelmigen. Yene kélip bu halning tézdin bilinishige egiship buninggha qarshi bolghan bir qisim tedbirler we tewsiyeler otturigha chiqishqa bashlighan. Bu heqte söz bolghanda édward limon mundaq deydu. .

“Yéqindin buyan biz amérika tewesidiki bezi jaylarda xitay hökümitining jasusluq ponkitlirining réstoran yaki bashqa mu'esseseler namida otturigha chiqiwatqanliqini körmektimiz. Shunga xitay hökümitining bu xildiki jasusluq qilmishlirigha chek qoyush buningdiki bir muhim xizmet. Bu mesilining muhimliqini tonutush izchil bir müshkülat bolup kéliwatidu. Yawropa yaki amérika tupriqigha qedem alghan bu kishiler siyasiy panahliq arqiliq bixeterlikke érishkendin kéyinmu dawamliq halda dekke-dükkidin xalas bolalmaywatidu. Shunga bu kishilerni bu sahe boyiche terbiyelesh, bu xil ziyankeshlikke duch kelgende uni yoshurmastin pash qilishqa righbetlendürüsh téximu muhim. Fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI) ning Uyghur jama'itini nazaret qilish we ulargha parakendichilik sélish üchün amérika tewesige kirgen kishilerni pash qilishi we qoghlap chiqirishimu muhim. Méningche hazir xitayning bu xil chégra halqighan ziyankeshlikini amérika hökümiti, tashqi ishlar ministirliqi melum derijide bilidu hemde buninggha qiziqidu. Shunga bu jehette téximu küchlük bolghan mudapi'e méxanizmini berpa qilip chiqishimiz téximu muhim.”

Melum bolushiche, xitay hökümitining shi jinping hakimiyet béshigha chiqqan mezgillerdiki bir qatar basturush siyasetliri 2022-yili shi jinpingning üchinchi qétim re'islikke “Saylinishi” din kéyin dawamliq ijra qiliniwatqan bolup, shu qatarda chégra halqighan ziyankeshlik qilmishiningmu dawam qilishi texmin qilinmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.