Xelq'arada 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini ret qilish herikiti qozghaldi

Muxbirimiz erkin
2019.07.25
bronewik-bronewek-herbiy-qoralliq-tanka.JPG Ikki neper xitay qoralliq eskiri bronéwik bilen kochida pos turmaqta. 2017-Yili 24-mart, qeshqer.
REUTERS/Thomas Peter

Chet'eldiki Uyghur pa'aliyetchiliri 24‏-iyul küni xelq'ara olimpik komitétigha imzaliq xet yézip, eger xitay hökümiti Uyghurlarning kishilik hoquqigha hörmet qilmisa we Uyghur rayonidiki lagérlarni taqimisa, 2022‏-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqini bashqa döletke orunlashturushini telep qilish herikiti qozghidi. “Heq hoquq bolmisa, olimpikmu yoq” namliq imza toplash herikitining chaqiriqida, 2022‏-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisige teyyarliq qiliwatqan bir peytte, xitay hökümitining Uyghur rayonida “Insaniyetke qarshi jinayet” sadir qiliwatqanliqi tekitlen'gen.

Chaqiriqnamide, xitayning pilanliq siyasitining aqiwitide Uyghurlarning medeniyet kimliki weyranchiliqqa duch kéliwatqanliqi tekitlinip, “1 Mildin 2 milyon'ghiche bolghan Uyghur we bashqa türkiy musulmanlirining xalighanche tutqun qilinip, yüzligen siyasiy ménge yuyush lagérlirida “Idiye özgertish” ke mehkum qilin'ghanliqi ilgiri sürülgen, shundaqla bu ehwalning “Échiwétish we hörmet asasidiki uniwérsal tüp exlaq prinsiplirini özige mizan qilghan olimpik rohi” gha pütünley xilap ikenliki tekitlinip, “Xelq'ara olimpik komitétining xelq'ara ölchemlerge hörmet qilidighan döletlerde ötküzülüshige kapaletlik qilish éniq mes'uliyiti bar. Eger özining yighiwélish lagérliri siyasitini 2022‏-yilghiche yene dawamlashtursa, uning olimpikke sahibxaniliq qilish salahiyiti bolmaydu” déyilgen.

2020-Yili yaponiyede ötküzülidighan tokyo olimpik musabiqisige del bir yil qalghan küni bashlan'ghan mezkur heriketni qozghighan aktiplarning biri, dunya Uyghur qurultiyining programma diréktori pétir irwing 24‏-iyul ziyaritimizni qobul qilip, bu heriketni bashlashtiki meqsiti dunyaning diqqitini 2022‏-yildiki béyjing olimpik musabiqige qozghash ikenlikini bildürdi.

U mundaq deydu: “Bu heriketning 2020‏-yilliq tokyo olimpik musabiqisige del bir yil qalghanda bashlinishidiki asasliq meqsiti nuqtiliq xitayni nishan qilidu. Chünki, u 2022‏-yilliq qishliq olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilidu. Biz tokyo olimpik musabiqisige bir yil qalghan mushundaq bir peyttin paydilanduq. Bu yerde nishan xitaygha qaritilishi kérek. Eger xitay 2022‏-yilliq qishliq olimpik musabiqini ötküzmekchi bolsa, lagérlarni taqishi, Uyghurlarning hoquqigha hörmet qilishi kérek.”

Xitay hökümiti 2 milyondek Uyghurni yighiwélish lagérlirigha qamap, Uyghur jem'iyitige qarita reqemlik teqibleshni yolgha qoyghan, shundaqla lagérlarning etrapigha karxana qurup, lagérdiki “Ipadisi yaxshi” dep qaralghan bezi tutqunlarni bu karxanilarda mejburiy ishlitiwatqan bir mezgilde 2022‏-yilliq qishliq olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilishqa qopqan idi.

Uning mushundaq mezgilde olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilishi amérika dölet mejlisining bezi ezalirining, amérikidiki bezi Uyghur kishilik hoquq teshkilatlirining qarshiliqigha uchrighan

Ötken yili öktebirde amérika awam palata ezasi kristofér simit bilen kéngesh palata ezasi marku rubi'o xelq'ara olimpik komitétini béyjing qishliq olimpik musabiqisini bikar qilishqa chaqirghan. Kristofér simit, “Béyjingda olimpik musabiqisi ötküzüshning wijdansizliq” ikenlikini tekitligen idi.

Pétir irwing, bu qétimqi heriketning béyjing qishliq olimpik musabiqisini bayqush qilish emes, belki lagérlarni taqashni shert qilghanliqini bildürdi. Uning ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti 2 milyondek Uyghurni lagérlargha qamiwalghan ehwalda xitay sahibxaniliq qilghan héchqandaq olimpik musabiqisini “Muweppeqiyetlik boldi” déyishke bolmaydiken.

Pétir irwing mundaq deydu: “Bu heriket olimpikni bayqut qilish herikiti emes. Bayqut qilish melum shertlerde utuqluq bolushi mumkin. Lékin biz bu qétimqi heriketning ünümlük bolushini üchün shertlik teleplerni otturigha qoyduq. Méning nuqti'inezerimde xitay olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilsa bolidu, emma u olimpik komitétining nizamlirigha emel qilghandila ötküzse bolidu. Shunga bizning bu herikitimiz xitayni emes, biwasite olimpik komitétini nishan qildi. Biz ulargha herqandaq olimpik musabiqining muweppeqiyetlik bolushini ümid qilidighanliqimiz, lékin xitay héchqandaq qimmet ölchimige emel qilmaywatqan, lagérlar qurulup, bir milyondin ikki milyon'ghiche adem étnik kimliki seweblik qamalghan ehwalda olimpik musabiqisi ötküzüshning toghra bolmaydighanliqini éyttuq.”

Türmidiki ataqliq Uyghur ziyaliysi ilham toxtining amérikidiki qizi jewher ilham amérikidiki “Uyghur herikiti teshkilati” ning namida xelq'arani béyjing qishliq olimpik musabiqisini bayqut qilishqa chaqiriwatqan Uyghur aktiplirining biridur. Jewher ilham 24‏-iyul küni ziyaritimizni qobul qilip, xelq'arani xitayning béyjing olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilish salahiyitini élip tashlashqa chaqirdi.

Jewher ilham: “Men yalghuz amérikaghila emes, belki kishilik hoquqqa, Uyghurlargha köngül bölidighan herqandaq kishini, köchi bar her qandaq döletni (xitaygha) émbargo qoyup, uning 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilishining aldini élishqa chaqirimen. Men téxi ötken hepte tashqi ishla ministiri pompéyo we mu'awin prézidént mayk pensning sahibxaniliqidiki diniy erkinlikni ilgiri sürüsh ministirlargha yighinigha teklip qilinip, yighinda qilghan sözümde xitayning olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilish-qilmasliq mesilisini otturigha qoydum.”

Jewher ilham yene xitayning 2 milyondek Uyghurni lagérlargha qamashtek qilmishi olimpik musabiqisining tinchliq rohigha xilap ikenlikini bildürüp, uning olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilish salahiyiti yoqluqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilishning menisi tinchliqtur. U téximu keng tinchliq berpa qilishni chiqish qilidu. Lékin bir milyondin ikki milyon'ghiche Uyghurni lagérlargha solash tinchliq emes. Bundaq dölet tinchliqqa wekillik qilmaydu. Shunga, men xitayni 2022‏-yilliq tinchliq musabiqisi ötküzüsh salahiyitige ige, dep qarimaymen.”

Uyghur pa'aliyetchilirining “Béyjing qishliq olimpik musabiqisi” ni ret qilish herikitige xelq'ara olimpik komitétining qandaq inkas qayturidighanliqi melum emes. Olimpik komitétining ko'ordénatsiye komissiyesi bir qanche künning aldida béyjingni ziyaret qilghan. Xelq'ara olimpik komitétining bayanatida qeyt qilishiche komissiye re'isi antoniyo samaranch, xitayning qishliq olimpik musabiqisige bolghan teyyarliq xizmitini maxtighan.

Xelq'ara olimpik komitéti 2015‏-yili malaysiya paytexti ku'alalumpurda 2022‏-yilliq qishliq olimpik musabiqisining sahibxaniliqini béyjinggha bergen. Eyni chaghda olimpik komitétining qarari dunya Uyghur qurultiyi, tibet, mongghul we xitay kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq tenqidige uchrighan. Ular xelq'ara olimpik komitétigha xet yézip, ularning qararidin “Qattiq nomus qilghanliqi” ni bildürgen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.