Мутәхәссисләр: “хитайдәк диктатор һакимийәтниң ковид сиясити һәр қачан мәғлуб болиду”

Хитай һөкүмитиниң ковид юқум тәдбирлиригә қарши намайиш қиливатқан хәлқ. Сүрәт иҗтимаий таратқуларға йолланған син филимидин елинған, 2022-йили 25-ноябир, үрүмчи.

Хитай һөкүмити “юқумни нөлгә чүшүрүш” сияситини қаттиқ иҗра қилип, өзиниң пуқраларни контрол қилиш күчини намайән қилған болсиму, “қамални бошитиш” сияситини елан қилғандин кейин йүз бәргән юқум кирзисиға тақабил турушта пассип һалға чүшүп қалған; қамал мәзгилидә кесәллик, ачарчилиқ, от апити қатарлиқ нурғун паҗиәләрни кәлтүрүп чиқарған болса, қамални бошатқандин кейинму йеңи апәтләрни пәйда қилған.

Америкадики сиясий анализчи гордон чаң әпәнди хитай коммунист һөкүмитиниң ковид түпәйлидин һалидин кәткәнликини билдүрүп мундақ деди: “мән шуниңға ишинимәнки, алдинқи айда йүз бәргән пәвқуладдә қаршилиқ һәрикити хитай хәлқиниң һөкүмәтниң ковид сияситигә әмди тақәт қилмайдиғанлиқини көрсәткәнлики үчүн, хитай коммунсит һөкүмити ‛юқумни нөлгә чүшүрүш сиясити‚дин ваз кәчти. Һөкүмәтму ковидни контрол қилишқа кетидиған хираҗәтни үстигә алалмас һалға кәлди; чүнки бу қамал тәдбирлири хитайниң иқтисадини хараплаштурди. Бу партийә өзиниң сияситини өзгәртмәй мәғлуб болди. Һазир у карға кәлмәс һалға кәлди, ковидқа тақабил туримән дәп һалидин кәтти”.

27-Ноябир “ню-йорк вақит гезити” дә елан қилинған бир мақалидә дәл мушу мәсилиләр йорутуп берилгән болуп, ши җинпиң һөкүмитиниң ковид башланғандин бери йүргүзүп кәлгән хата сиясәтлири тәнқид қилинған.

Мақалидә ейтилишичә, хитай һөкүмити қамални чиңитқан мәзгилдә һәммә йәрдә күч-һәйвисини көрсәткән болса, қамални бошитип, апәт ямриғанда бир чәткә чиқивалған.

Америкадики сиясий көзәтчи илшат һәсән әпәнди хитайниң өткән үч йилдики ковид сиясити кәлтүргән балайи-апәтләрни тилға елип, бундақ мустәбит һакимийәтниң сияситиниң даим өзгирип туридиғанлиқи вә пуқраларни һәр заман қийнайдиғанлиқини билдүрди.

Америкадики хитай анализчи ху пиң әпәнди ши җинпиңниң 20-қурултайдин аввал сайламдин оңушлуқ өтивелиши үчүн қамал сияситини бошатмиғанлиқини, әмдиликтә бу қамални бошатмиса уни давамлиқ йолға қоюшниң вә иқтисадни тәрәққий қилдурушниң мумкин болмайдиғанлиқини, буниңда йәнә “ақ қәғәз инқилаби” ниң мәлум дәриҗидә рол ойниғанлиқини билдүргәндин кейин мундақ деди: “һөкүмәтниң қолида иқтисадий күч бар, әгәр һөкүмәт уни кесәлдин мудапийә көрүш, кесәл давалаш, пуқраларға техиму яхши ваксина әмләш үчүн сәрп қилған болса қилалайтти, әмма буларға һечқандақ күч сәрп қилмиди. Алдин тәйярлиқму қилмиди. Чүнки һөкүмәт барлиқ күчини ‛юқумни нөлгә чүшүрүш‚, пуқраларни қаттиқ қамал қилишқа ишлитип болғаниди. Қамални бирла бошитивиди, юқум ямрап ‛ковид деңиз ташқини‚ пәйда болғанда, тәйярлиқ қилишқиму үлгүрәлмиди”.

Мақалидә баян қилинишичә, бейҗиң, шенҗен, шаңхәй, гуаңҗу қатарлиқ шәһәрләрдә қамал бирақла бошитилғандин кейин, юқумдарлар тез сүрәттә көпәйгән, уларға керәклик дорилар йетишмигән, қери, кесәлҗан юқумдарларниң өлүш нисбити өрләп кәткән. Бу әһвал хитай һөкүмитиниң қамални бошитиштин аввал пуқраларға йетәрлик ваксина урмиғанлиқини, қиззитма қайтуруш дорилирини йетәрлик тәйярлимиғанлиқини, йәни кәлгүси хәтәрниң алдини елишқа һечқандақ тәйярлиқ қилмиғанлиқини көрсәткән. Қамалдин кейин, хитай таратқулири вә йәрлик һөкүмәтләр “һәр ким өз саламәтликигә мәсул болсун” дегән шоарни тәкрарлиған. Йәни хитай һөкүмити бундақ коллектип юқум кирзисида ойнашқа тегишлик роли вә мәсулийитидин қачқан.

Илшат һәсән әпәнди хитай һөкүмитиниң бу кона, йеңи ковид сиясәтлириниң һәр иккисиниң апәт елип кәлгәнликини билдүрүш билән биргә, ши җинпиңниң бу бимәнә, хата сияситини мав зедуңниң 1959-йилдин башлап йолған қойған “чоң сәкрәп илгириләш” сиясити вә у елип кәлгән ачарчилиқ апитигә охшайдиғанлиқини оттуриға қойди.

“ню-йорк вақит гезити” дики мақалидә көрситилишичә, хитай иқтисадшунас ву җиңлийән хитай һөкүмитиниң юқумни контрол қилиш сияситиниң өзгиришигә баһа берип: “һөкүмәтниң йеңи сиясәт қоллиниши униң бир чәттә қарап туридиғанлиқидин дерәк бәрмәйду. Әмма у бир қутуптин йәнә бир қутупқа бирақла өтүп кетиштин сақлиниши керәк” дегән. Һалбуки, хитай һөкүмити нәччә айлиқ қамалдин кейин бирақла һәммини қоюветип, “ковид деңиз ташқини” пәйда қилған.

Ши җинпиң қамални бошатқандин кейин “шәхсий тазилиққа риайә қилиш, сағлам турмуш адити бәрпа қилиш” һәққидә йолйоруқ бәргән, әмма еғир дәриҗидә ямраватқан юқум вә өлүш нисбити һәққидә һечнемә демигән. Хитайда һазир йәрлик һөкүмәтләр паләч һалға чүшүп қалған болуп, юқиридин буйруқ кәлмигичә һечқандақ иш қилалмиған, өзигә мас келидиған зөрүр тәдбирләрму қоллиналмиған.

Юқумни тизгинлийәлмәй, қатму-қат кирзис вә қалаймиқанчилиқ ичидә қалған хитай һөкүмити өзиниң ролини йоқитип, хитай пуқралириниң ишәнчисидин айрилип қалған. 2013-Йил ши җинпиң бир қетимлиқ йиғинда өзи ейтқандәк “әгәр биз өзимизни чағлимай хәлқтин айрилип қалсақ, хәлқниң шиллисигә минивалсақ, хәлқ бизни чоқум ташливетиду. Һәр қандақ партийә бу қанунийәттин мустәсна әмәс” дегәндәк әһвал йүз беришкә башлиған.

Ху пиң әпәнди ши җинпиңниң “хусусий карханиларни чәкләп, дөләт карханилирини йөләш” тәк хата сиясити һәмдә “юқумни нөлгә чүшүрүш” тәк қамал сиясити түпәйлидин һөкүмәтниң күчи хорап, иқтисадта хараплашқанлиқини, шуңа бу қетим һөкүмәтниң мәхсус иқтисадий хизмәт йиғини ачқанлиқини тилға алғандин кейин мундақ деди: “ши җинпиң пуқрави карханиларға зәрбә беришниң зийининиң еғир болғанлиқини көрүп, бу сияситини дәрһал өзгәртмәкчи болди. Әгәр бундақ қилса пуқрави игиликниң әһвали өткән бир-икки йилға қариғанда яхшилиниду. Аз-тола тәрәққият пурсити болиду. Әмма һөкүмәтниң бундақ алди-кәйниниң пәрқи йоқ, тутамсиз қарари кишиләрниң һөкүмәткә болған ишәнчини йоқитиду. Буниңдин келип чиқидиған ақивәтниң зийинини һөкүмәт толдуруп болалмайду”.

Илшат һәсән әпәнди хитайда давамлишиватқан бу йеңи ковид кирзисиниң уйғур қатарлиқ милләтләргә техиму еғир паҗиә, йәни миллий қирғинчилиқ елип келиши мумкинликини, буниңға қарши чәт әлләрдә паалийиәт елип бериш керәкликини билдүрди.