Mutexessisler: “Xitaydek diktator hakimiyetning kowid siyasiti her qachan meghlub bolidu”

Xitay hökümitining kowid yuqum tedbirlirige qarshi namayish qiliwatqan xelq. Süret ijtima'iy taratqulargha yollan'ghan sin filimidin élin'ghan, 2022-yili 25-noyabir, ürümchi.

Xitay hökümiti “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitini qattiq ijra qilip, özining puqralarni kontrol qilish küchini namayen qilghan bolsimu, “Qamalni boshitish” siyasitini élan qilghandin kéyin yüz bergen yuqum kirzisigha taqabil turushta passip halgha chüshüp qalghan؛ qamal mezgilide késellik, acharchiliq, ot apiti qatarliq nurghun paji'elerni keltürüp chiqarghan bolsa, qamalni boshatqandin kéyinmu yéngi apetlerni peyda qilghan.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang ependi xitay kommunist hökümitining kowid tüpeylidin halidin ketkenlikini bildürüp mundaq dédi: “Men shuninggha ishinimenki, aldinqi ayda yüz bergen pewqul'adde qarshiliq herikiti xitay xelqining hökümetning kowid siyasitige emdi taqet qilmaydighanliqini körsetkenliki üchün, xitay kommunsit hökümiti ‛yuqumni nölge chüshürüsh siyasiti‚din waz kechti. Hökümetmu kowidni kontrol qilishqa kétidighan xirajetni üstige alalmas halgha keldi؛ chünki bu qamal tedbirliri xitayning iqtisadini xaraplashturdi. Bu partiye özining siyasitini özgertmey meghlub boldi. Hazir u kargha kelmes halgha keldi, kowidqa taqabil turimen dep halidin ketti”.

27-Noyabir “Nyu-york waqit géziti” de élan qilin'ghan bir maqalide del mushu mesililer yorutup bérilgen bolup, shi jinping hökümitining kowid bashlan'ghandin béri yürgüzüp kelgen xata siyasetliri tenqid qilin'ghan.

Maqalide éytilishiche, xitay hökümiti qamalni chingitqan mezgilde hemme yerde küch-heywisini körsetken bolsa, qamalni boshitip, apet yamrighanda bir chetke chiqiwalghan.

Amérikadiki siyasiy közetchi ilshat hesen ependi xitayning ötken üch yildiki kowid siyasiti keltürgen balayi-apetlerni tilgha élip, bundaq mustebit hakimiyetning siyasitining da'im özgirip turidighanliqi we puqralarni her zaman qiynaydighanliqini bildürdi.

Amérikadiki xitay analizchi xu ping ependi shi jinpingning 20-qurultaydin awwal saylamdin ongushluq ötiwélishi üchün qamal siyasitini boshatmighanliqini, emdilikte bu qamalni boshatmisa uni dawamliq yolgha qoyushning we iqtisadni tereqqiy qildurushning mumkin bolmaydighanliqini, buningda yene “Aq qeghez inqilabi” ning melum derijide rol oynighanliqini bildürgendin kéyin mundaq dédi: “Hökümetning qolida iqtisadiy küch bar, eger hökümet uni késeldin mudapiye körüsh, késel dawalash, puqralargha téximu yaxshi waksina emlesh üchün serp qilghan bolsa qilalaytti, emma bulargha héchqandaq küch serp qilmidi. Aldin teyyarliqmu qilmidi. Chünki hökümet barliq küchini ‛yuqumni nölge chüshürüsh‚, puqralarni qattiq qamal qilishqa ishlitip bolghanidi. Qamalni birla boshitiwidi, yuqum yamrap ‛kowid déngiz tashqini‚ peyda bolghanda, teyyarliq qilishqimu ülgürelmidi”.

Maqalide bayan qilinishiche, béyjing, shénjén, shangxey, gu'angju qatarliq sheherlerde qamal biraqla boshitilghandin kéyin, yuqumdarlar téz sür'ette köpeygen, ulargha kéreklik dorilar yétishmigen, qéri, késeljan yuqumdarlarning ölüsh nisbiti örlep ketken. Bu ehwal xitay hökümitining qamalni boshitishtin awwal puqralargha yéterlik waksina urmighanliqini, qizzitma qayturush dorilirini yéterlik teyyarlimighanliqini, yeni kelgüsi xeterning aldini élishqa héchqandaq teyyarliq qilmighanliqini körsetken. Qamaldin kéyin, xitay taratquliri we yerlik hökümetler “Her kim öz salametlikige mes'ul bolsun” dégen sho'arni tekrarlighan. Yeni xitay hökümiti bundaq kolléktip yuqum kirzisida oynashqa tégishlik roli we mes'uliyitidin qachqan.

Ilshat hesen ependi xitay hökümitining bu kona, yéngi kowid siyasetlirining her ikkisining apet élip kelgenlikini bildürüsh bilen birge, shi jinpingning bu bimene, xata siyasitini maw zédungning 1959-yildin bashlap yolghan qoyghan “Chong sekrep ilgirilesh” siyasiti we u élip kelgen acharchiliq apitige oxshaydighanliqini otturigha qoydi.

“Nyu-york waqit géziti” diki maqalide körsitilishiche, xitay iqtisadshunas wu jingliyen xitay hökümitining yuqumni kontrol qilish siyasitining özgirishige baha bérip: “Hökümetning yéngi siyaset qollinishi uning bir chette qarap turidighanliqidin dérek bermeydu. Emma u bir qutuptin yene bir qutupqa biraqla ötüp kétishtin saqlinishi kérek” dégen. Halbuki, xitay hökümiti nechche ayliq qamaldin kéyin biraqla hemmini qoyuwétip, “Kowid déngiz tashqini” peyda qilghan.

Shi jinping qamalni boshatqandin kéyin “Shexsiy taziliqqa ri'aye qilish, saghlam turmush aditi berpa qilish” heqqide yolyoruq bergen, emma éghir derijide yamrawatqan yuqum we ölüsh nisbiti heqqide héchnéme démigen. Xitayda hazir yerlik hökümetler palech halgha chüshüp qalghan bolup, yuqiridin buyruq kelmigiche héchqandaq ish qilalmighan, özige mas kélidighan zörür tedbirlermu qollinalmighan.

Yuqumni tizginliyelmey, qatmu-qat kirzis we qalaymiqanchiliq ichide qalghan xitay hökümiti özining rolini yoqitip, xitay puqralirining ishenchisidin ayrilip qalghan. 2013-Yil shi jinping bir qétimliq yighinda özi éytqandek “Eger biz özimizni chaghlimay xelqtin ayrilip qalsaq, xelqning shillisige miniwalsaq, xelq bizni choqum tashliwétidu. Her qandaq partiye bu qanuniyettin mustesna emes” dégendek ehwal yüz bérishke bashlighan.

Xu ping ependi shi jinpingning “Xususiy karxanilarni cheklep, dölet karxanilirini yölesh” tek xata siyasiti hemde “Yuqumni nölge chüshürüsh” tek qamal siyasiti tüpeylidin hökümetning küchi xorap, iqtisadta xaraplashqanliqini, shunga bu qétim hökümetning mexsus iqtisadiy xizmet yighini achqanliqini tilgha alghandin kéyin mundaq dédi: “Shi jinping puqrawi karxanilargha zerbe bérishning ziyinining éghir bolghanliqini körüp, bu siyasitini derhal özgertmekchi boldi. Eger bundaq qilsa puqrawi igilikning ehwali ötken bir-ikki yilgha qarighanda yaxshilinidu. Az-tola tereqqiyat pursiti bolidu. Emma hökümetning bundaq aldi-keynining perqi yoq, tutamsiz qarari kishilerning hökümetke bolghan ishenchini yoqitidu. Buningdin kélip chiqidighan aqiwetning ziyinini hökümet toldurup bolalmaydu”.

Ilshat hesen ependi xitayda dawamlishiwatqan bu yéngi kowid kirzisining Uyghur qatarliq milletlerge téximu éghir paji'e, yeni milliy qirghinchiliq élip kélishi mumkinlikini, buninggha qarshi chet ellerde pa'aliyi'et élip bérish kéreklikini bildürdi.