Xitaydin “Munasiwetni üzüsh” xitaydin kélidighan “Xeterdin saqlinish” qa aylinip qalmaqta

 Yéqindin buyan diplomatlar, bolupmu xitayning yershari teminlesh zenjirige bolghan kontrolluqini boshitishqa urunuwatqan her qaysi hökümet emeldarliri “Xitaydin kélidighan xeterdin qandaq saqlinish” dégen témini köprek otturigha qoyushmaqta. Eslide uzundin buyan xelq'ara axbarat wasitiliride “Xitay bilen bolghan munasiwetni üzüsh” asasliq téma bolup kelgenidi.

Bu hepte axirida ötküzülgen amérika qatarliq dunyadiki eng chong démokratik iqtisadiy gewdiler qatnashqan “7 Dölet bashliqliri yighini” da élan qilin'ghan birleshme bayanatta, xitay bilen bolghan mesililerni hel qilishta “Munasiwetni üzüsh emes” belki “Xeterdin saqlinish” qa ehmiyet béridighanliqi éniq otturigha qoyulghan.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang bu heqte radiyomizgha söz qilip mundaq dédi: “Xitaydin ‛munasiwetni üzüsh‚ xitaydin kélidighan ‛xeterdin saqlinish‚ qa aylinip qéliwatidu. Chünki yawropa xitay bilen qarshiliship qélishni xalimidi. Amérika prézidénti jow baydén xitay bilen hemkarlishishini otturigha qoydi. ‛7 dölet bashliqliri yighini‚ dimu 7 dölet rehberlirining héchqaysisi xitayni qandaq bir terep qilishta keskin bir nerse démidi. Dunyadiki eng chong démokratik iqtisadiy gewdilermu ajizliqini ipadilep qoydi. Shi jinping démokratik döletlerni eyweshke keltüreleydighanliqigha ishenmekte, bizning prézidént we bashqa ministirlargha yoghanchiliq qiliwatidu. Shi jinpingning bu yoghanchiliqi amérika we xelq'ara jem'iyetni chöchütti. U özi xalighanche heriket qiliwatidu, chektin éshiwatidu. Axiri bir qalaymiqanchiliq chiqirish éhtimalliqi yuqiri”.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qarita ilip bériwatqan qirghinchiliqi sewebidin amérika hökümiti 2020-yilidin buyan Uyghurlargha munasiwetlik bir qanche muhim qarar we qanunlarni maqullighanidi.Lékin, közetküchiler we bir qisim siyasetchiler mezkur qarar we qanunlarning amérika-xitay arisidiki türlük siyasiy we iqtisadiy sewebler tüpeylidin keskin ijra qilinmaywatqanliqini tekitlimekte.

 “Amérika-xitay istratégiyelik riqabet pewqul'adde komitéti” ning re'isi, amérika awam palatasining ezasi mayk gallagér (Mike Gallagher) yéqinda “Wal-strét zhurnili” gha qilghan sözide amérika¬-xitay arisidiki munasiwetke baha bérip: “Xitay bilen bolghan tijarette kishiler pul tapti, emma gi'o-siyaset jehette weziyet amérika üchün téximu nacharlashti” dégen.

 “Wal-strét zhurnili” ning mezkur xewiride éytilishiche amérikadiki tetqiqat shirkiti Rhodium guruhi amérikaning xitaydiki pay chéki we zayomining qimmiti 2020-yili 1 tirilyon 200 milyard dollar bolghanliqini mölcherligen. Mezkur tetqiqat shirkitining sanliq melumatlirigha qarighanda amérika-xitay arisidiki bulturqi qosh yönilishlik soda 700 milyard dollargha yéqinlashqan. Uningdin bashqa yene amérika xezine aksiyesi (U. S. Treasury securities) De xitayning 850 milyard dollardin köprek meblighi barliqi körsitilgen.

 “Heptilik xewerler” géziti (Newsweek) ning igilishiche, milyonlighan amérika fédératsiye xizmetchiliri pénsiye ma'ashini amérika hökümiti “Dölet bixeterlikige xeter élip kélidu” dep belge qoyghan, mejburiy emgek yaki bashqa kishilik hoquq depsendichiliki bilen eyiblen'gen xitay shirketlirige meblegh salalaydiken.

 Mayk gallagér ependi amérika dölet mejliside xitaydiki amérika shirketliri béyjingning “Derijidin tashqiri küch” bolush arzusini emelge ashurushqa yardem qiliwatidu dégen qarashni otturigha qoyup, amérika shirketlirini xitaydin chékindürüsh teklipini sun'ghan.

Tashqi siyaset zhurnili (Foreign Policy) ning mu'awin tehriri, mezkur zhurnalning heptilik “Xitay ishliri qisqiche xewerliri” ning yazghuchisi jeymis palmér mayk gallagér ependining teklipliri heqqidiki köz qarashlirini otturigha qoyup mundaq dédi: “Héchbir amérika shirkiti xitay bazirigha kérish pursitidin waz kechmeydu. Ular shirket namining bulghinishi we qanuni jehettin kélidighan xeterlernimu bilip turup sodisini dawam qiliwéridu. Chünki amérika hökümiti teripidin jaza yürgüzülgen, amérika bazirigha kérishi cheklen'gen mehsulatlarning türi bek az. Shunga eger xitay baziridin waz kéchish dégendimu, nahayiti cheklik shirketlerla xitay bazirini tashlap chéqip kétidu. Xitay mehsulat ishlepchiqirishtila emes belki istémal jehettimu dunyaning eng chong baziri. Ishlepchiqirish bazirini bashqa döletlerge yötkigen teqdirdimu, shirketlerning xitaydek chong istémal baziridin waz kéchishi qéyin. Washin'gton üchün qanun arqiliq amérika shirketlirini xitay baziridin chékindürüsh ijra'iyet jehette xilila küch telep qilidighan mesile. Bu xuddi er-ayalning ajrishish dawasigha oxshash nahayiti murekkep jeryan. Chünki bu ikkila terep iqtisadiy jehettin payda alidighan bir mesile. Amérika xitayning ishlepchiqirish we istémal bazirigha bek tayinip qalghan. Amérika shirketliri özlirining ishlepchiqirish bazisini wiyétnam, hindonéziyege oxshash döletlerge yötkeshke tirishiwatqan bolsimu, yenila xitayning muqim, sistémilashqan baziridin waz kéchelmeydu. Ularning exlaq bilen kari yoq, chünki bu bir tijaret. Ularni qanuni jehettin ‛kari bolidighan‚ qélish kérek. Ular hergizmu ‛wijidan‚ bilen ish béjirmeydu” .

Gordon chang we jeymis palmér oxshashla xitaydin kélidighan xeterdin saqlinish üchün amérika we uning ittipaqdashlirining birlikte heriket qilishi kéreklikini tekitlidi.