Американиң хитайға қарши риқабәт күчини ашурушқа мунасивәтлик қанунлирида уйғурлар мәсилиси тәкитләнмәктә

(Солдин оңға) америка кеңәш палата әзаси җеф меркилий(Jeff Merkley) вә авам палата әзаси җәймис макговрн(James McGovern) америка дөләт мәҗлисидә ечилған “зиянкәшликтин қоғдаш-хоңкоңлуқлар вә уйғурларға инсанпәрвәрлик йолини ечиш” темисидики испат аңлаш йиғинида. 2021-Йили 19-өктәбир, вашингтон.

Америка дөләт мәҗлисиниң кеңәш палатаси вә авам палатаси йеқинда арқа-арқидин американиң хитайға қарши риқабәт иқтидарини ашуруш мәқситидики “америка йеңилиқ яритиш вә риқабәт қануни” (USICA) вә авам палатасида мақулланған “америка риқабәт қануни” (America Competes Act) ни мақуллиған.

Юқириқи һәр икки қанун лайиһәси американиң йерим өткүзгүч ишләпчиқириши вә тәтқиқат хизмәтлири үчүн 50 милярд доллардин артуқ мәбләғ билән тәминләшни, йәнә кәлгүсидики муһим техника саһәлирини тәрәққий қилдуруш үчүн 200 милярд доллардин артуқ мәбләғ һоқуқи беришни күчкә игә қилидикән. Бундин сирт йәнә у американиң тәминләш зәнҗири мәсилисини һәл қилиш вә адил содини илгири сүрүш үчүн қошумчә тәклипләрни өз ичигә алидикән. Бу американиң хитай тәһдитигә қарши туруш үчүн алған зор қәдәмлириниң бири болуп һесаблинидикән. Алдимиздики күнләрдә бу икки лайиһә бирләштүрүлүп, униң ахириқи нусхаси елан қилинидикән.

28-Март күни америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәислири болған кеңәш палата әзаси җеф мерклей вә авам палата әзаси җеймис мкгаверн, америка авам палатаси вә кеңәш палатасиниң рәһбәрлиригә очуқ хәт елан қилған. Очуқ хәттә америка дөләт мәҗлиисдә мақулланған икки қанун лайиһәсиниң ахириқи нусхалириниң уйғурларниң кишилик һоқуқиниму өз ичигә алған бир қатар күчлүк кишилик һоқуқ принсиплирини өз ичигә елиши керәкликини билдүрүлгән.

Хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәислири очуқ хетидә “хитай һөкүмитиниң хәлқара кишилик һоқуқ өлчимигә бузғунчилиқ қилиш вә дуняви тәртипни қайтидин бәлгиләш урунушиға тақабил туруш үчүн, кишилик һоқуқ принсиплириниң кәм болса болмайдиғанлиқи” ни тәкитлигән. Ахириқи бирликкә кәлгән нусхаға қошушқа тегишлик берилгән тәклипләр хитай ишлири иҗраийә комитети йеқинқи икки йилда оттуриға қойған “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни”, “хоңкоң кишилик һоқуқ вә демократийә қануни”, “уйғур кишилик һоқуқ сиясити қануни” вә “тибәт сиясити вә қоллаш қануни” қатарлиқлардики мунасивәтлик маддиларни әкс әттүридиған болуп, тәклипләр арисида уйғурларға бивастә мунасивәтлик болғанлири төвәндикиләрдин ибарәт:

“хитай хәлқ җумһурийитиниң зиянкәшликидин қечип чиққан хоңкоңлуқлар вә уйғурларни қоғдаш үчүн кеңәйтилгән көчмәнләр йолини бәрпа қилиш; хитайниң сензор һәрикитини назарәт қилиш һәрикәт гурупписи қуруп, хитайниң америка ширкәтлирини вә пуқралирини хитайниң тәқип қилиши вә тәһдит селишидин қоғдаш; шинҗаң уйғур аптоном районидики асаслиқи түркий мусулман милләтләрни нишан қилған мәҗбурий туғмас қилиш вә мәҗбурий бала чүшүрүшкә қатнашқан шәхсләргә җаза тәдбири қоюш.”

Юқириқилардин сирт йәнә хитай ичи вә сиртидики мустәқил ахбарат вастилирини қоллаш, журналистларни йетиштүрүш вә қоғдаш арқилиқ хитайниң сахта учур һәрикитигә тақабил туруш; хитайдики һәр түрлүк кишилик һоқуқ һәрикәтлири, аз санлиқ милләтләр һоқуқи, диний әркинлик, пикир әркинлики, аяллар һоқуқи қатарлиқ иҗтимаий һәрикәтләрни илгири сүрүш үчүн мәбләғ аҗритиш; експортни контрол қилиш тизимлики турғузуп, хитайниң назарәт қилиш яки бастуруш иқтидарини ашуридиған һалқилиқ мәһсулатларниң хитайға екиспорт қилинмаслиқиға капаләтлик қилиш; америкиниң капитал базиридики хитай ширкәтлириниң американиң дөләт бихәтәрликигә бузғунчилиқ қилидиған, кишилик һоқуққа еғир дәхли-тәруз қилған яки америка мәбләғ салғучилириниң иқтисадий хәвпини ашуруветидиған паалийәтләргә билип-билмәй қатнашқан-қатнашмиғанлиқини тәкшүрүп ениқлаш қатарлиқ тәклипләрни өз ичигә алидикән.

Хитайниң американиң дөләт мәнпәәти вә хәвпсизликигә пәйда қиливатқан тәһдити нөвәттә америка сиясәт саһәсидики муһим мәсилә болуп, һәр икки партийәдин болған сиясәтчиләрниң күнтәртипидики муһим тема болуп қалған. Бүгүн америка кеңәш палатасиниң әзаси марко рубийо америкадики нопузлуқ консерватип тәтқиқат мәркизи болған “мирас фонди” тәрипидин уюштурулған “путин қозғиған уруш вә хитай компартийәси пәйда қиливатқан тәһдит” намлиқ сөһбәт йиғиниға қатнишип қилған сөзидиму, хитай тәһдити үстидә ноқтилиқ тохталған. У хитай пәйда қиливатқан тәһдитниң әслидики сабиқ совет иттипақи пәйда қилған тәһдитдинму зорлуқини тәкитләп: “биз ядро қорал амбириға игә болған, әмма һалқилиқ тәминләш зәнҗирини контрол қилидиған, йәр шари сода базириға тәсир көрситәләйдиған бейҗиңдәк рәқибкә дуч келиватимиз,” дегән.

У йәнә “нәччә он йилдин буян, хитай компартийиси йәр шари тәртипини қайтидин қуруп, дунядики әң күчлүк дөләткә айлиништики һәқиқий арзусини йошуруп кәлди. Әмма улар һазир уни йошуруп олтурмайватиду. . . Улар техиму күчлүк болушниң бирдинбир йоли башқиларни, болупму американи аҗизлаштуруш дәп қарайду,” дегән.

Марко рубийо сөзи давамида хитайниң американиң сода вә иқтисадқа мунасивәтлик әвзәл сиясәтлиридин кәң-күшадә пайдилинип, өзини күчләндүргәнликини, техника оғрилиқи билән шуғулланғанлиқини, тәминләш зәнҗирлирини уйғур мәҗбурий әмгики билән булғиғанлиқини тилға алған.

У сөзи давамида көп қетим “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни толуқ йолға қоюш арқилиқ, уйғурларниң мәҗбурий әмгики бәдилигә кәлгән мәһсулатларниң америка базириға киришини чәкләш вә америка тәминләш зәнҗирлирини ишәнчлик йәрләргә йөткәшниң әһмийитини қайта-қайта тәкитлигән.

Марко рубийо йәнә бәзи америка ширкәтлириниң мәнпәәт бәдилигә хитайниң көмичигә чоғ тартидиған һәрикәтләрдә болуватқанлиқини тилға алғандиму “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ға қарши лобийчилиқ қилған найки, кокакола, алма шеркәтлирини тилға алған. У йәнә “мулән” филимини уйғур елидики җаза лагерлири җайлашқан йәрләрдә филимгә алғанни аз дәп, ашу җаза лагерлирини башқуруватқан сақчиларға рәһмәт ейтқан “һоллийвуд” ни тилға елип, бу ширкәтләрни әйиблигән.

Америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәислириму кеңәш палата вә авам палата рәһбәрлиригә язған очуқ хетидә, хитай тәһдитигә омумиййүзлүк тақабил турушниң муһимлиқини, өткән бир қанчә йилда хитай һөкүмитиниң америка вә дуня миқясида өз тәсирини күчәйтиш тәшвиқати вә сахта учур тарқитиш һәрикитини изчил күчәйткәнлики, хитайниң сияситини тәнқид қилидиған паалийәтчиләр, илмий тәтқиқатчилар вә шәхсләрни нишан қилған дөләт һалқиған бастуруш һәрикәтлирини күчәйткәнликини әскәрткән.

Улар мунуларни тәкитлигән: “кишилик һоқуқ бизниң хитай билән болған мунасивитимизниң ядроси һәм америка принсиплириниң намайәндиси. Қанун лайиһәсниң ахириқи нусхаси чоқум кишилик һоқуқ принсипиға аит мустәһкәм маддиларни өз ичигә елиши керәк, бу бизниң дуня миқясида күнсери күчийиватқан мустәбитлик долқуниға қарши турушимиз үчүн керәклик. Биз силәрниң демократик әркинлик, кишилик һоқуқ вә қанун билән идарә қилишни қоғдаш һәм илгири сүрүшни иқтисадий һәмкарлиқ вә бихәтәрлик мәнпәәтидин айрип қаримайдиғанлиқимиздин бешарәт беридиған күчлүк тил вә сиясәт тәшәббуслиримизни сақлап қелишиңларни сораймиз.”

Бүгүн йәнә америка кеңәш палата әзаси рик сикот әпәндиму хитай тәһдити һәққидә мәхсус юмилақ үстәл йиғини ачқан. Мәзкур йиғиндиму уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқ вә мәҗбурий әмгәк мәсилиси американиң дөләт бихәтәрлики мәсилиси қатарида көп қетим тилға елинған.