Пирезидент трамп хитайға 10 пирсәнт таможна беҗи қоюш билән сода җеңини башлиди

Америка пирезиденти доналд трамп 21-январ күни қилған сөзидә, хитайдин келип мексика вә канада арқилиқ америкаға кириватқан фәнтанилни чәкләш үчүн, 2-айниң 1-күнидин башлап хитай маллиридин йәнә 10 пирсәнт җаза характерлик таможна беҗи алидиғанлиқини билдүргән.

Бу һәқтә, “руйтерс агентлиқи” ниң 22-январ бәргән хәвиридә дейилишичә, пирезидент трамп вәзипигә олтуруп биринчи күни мухбирларға қилған сөзидә, бәзи дөләтләргә юқири таможна беҗи қойидиғанлиқини, әмма сайлам мәзгилидә вәдә қилғинидәк бу ишни дәрһал башлимайдиғанлиқини ейтқан. Һалбуки, униңдин кейин қилған сөзлиридә таможна беҗиниң даирисини кеңәйтиш пиланидин ваз кәчмигәнликини, әгәр канада билән мексика қанунсиз көчмәнләр вә хитайдин келиватқан фәнтанил мәсилисини һәл қилмайдиған болса, улардин 25 пирсәнт таможна беҗи алидиғанлиқини, хитай билән явропа иттипақиғиму таможна беҗи қойидиғанлиқини билдүргән. Фәнтанил хитайдин келидиған зәһәрлик химийәлик маддидин ясилидиған болуп, һәр йили нурғун америкилиқ фәнтанилдин зәһәрлинип өлидикән. Ақсарай мәслиһәтчиси петир наваро 21-январ мухбирларға қилған сөзидә, трампниң канада билән мексикаға таможна беҗи қоюшидики мәқсәтниң бу икки дөләткә бесим қилип, қанунсиз көчмәнләр вә зәһәрлик буюмларниң америкиға киришини тосуш үчүн икәнликини билдүргән. У мундақ дегән: “пирезидент трамп канада билән мексикаға 25 пирсәнт, хитайдин 10 пирсәнт таможна беҗи алмақчи. Америкида һәр күни 300 адәм фәнтанилни артуқ ишлитиш түпәйлидин өлүватиду”.

REUTERS

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизиниң истратегийә вә хәвпсизлик мутәхәссиси раймонд ко хитайға қоюлған 10 пирсәнт таможна беҗи һәққидә тохтилип мундақ дәйду: “пирезидент трамп вәзипигә олтурупла, хитайниң бу таможна беҗи мәсилисидә америкадин өч елишқа башлайдиғанлиқини, йәни америкиниң ембаргоси вә таможна беҗиға қарши туридиғанлиқини аңлиди, шуңа таможна беҗиниң нисбитини өзи бурун дегәндинму көп азлатти. Мәлум җәһәттин ейтқанда, униң бундақ қилишиниң һәқиқий сәвәбини билмәк тәс, мениңчә бу трампниң қайта-қайта ойланғандин кейинки сияситиниң нәтиҗиси әмәс. Мән шәхсән бу таможна беҗини бәк ишқа ярайду дәп қаримаймән”.

Хәвәрдә қәйт қилинишичә, пирезидент трамп 20-январ күни бир һөҗҗәт имзалап, америка федератсийә һөкүмити органлиридин 4-айниң 1-күнидин бурун америкиниң ташқи содисида сақлинип кәлгән мәсилиләрни омумйүзлүк тәкшүрүшкә буйруған. Бу мәсилиләр америкиниң ташқи содисидики тәңпуңсизлиқ, адаләтсизлик, җүмлидин америка билән сода қиливатқан хитай қатарлиқ дөләтләр арисидики монополлуқ қилмишлирини өз ичигә алидикән. Бу мәсилиләрни ениқлап чиқиш, пирезидент трампниң хитайдин 60 пирсәнт таможна беҗи елиш вәдисини әмәлгә ашурушниң тәйярлиқи дәп қаралған. Трамп имзалиған бу һөҗҗәттә йәнә, ‛800 доллардин төвән малға таможна беҗи алмаслиқ” бәлгилимисини өзгәртиш тәләп қилинған. Чүнки мушу бәлгилимидики йочуқ сәвәбидин фәнтанилни ясашқа керәклик химийәлик буюмларниң америка базириға көпләп киргәнлики алаһидә әскәртилгән.

Вашингтон истратегийә вә хәлқара тәтқиқат мәркизи сода мутәхәссиси вилям рейинч пирезидент трампниң таможна беҗи тактикиси һәққидә мундақ дегән: “пирезидент трамп бу ишта бәк алдирап кәтмәсликни, уни мумкинқәдәр пухта қануний асасқа игә қилишни қарар қилди. У қандақ қилғанда америкиниң әвзәлликидин әң яхши пайдилинип, өзи арзу қилған нәрсигә еришиш үчүн чарә издәватиду”.

Америкида яшаватқан иқтисад пәнлири доктори қәйсәр миҗитниң қаришичә, доналд трамп пишқан содигәр һәм мурәккәп вәзийәт ичидин йол издәйдиған сиясийон болуп, хитай маллиридин алидиған таможна беҗини йәнә 10 пирсәнт өстүрүши, хитайдин кириватқан зәһәрни чәкләш үчүн қолланған җиддий тәдбиридин ибарәт.

Хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси мав ниң 1-айниң 22-күни ахбарат елан қилиш йиғинида, пирезидент трампниң хитайға йәнә 10пирсәнт таможна беҗи қойидиғанлиқи һәққидики соалға җаваб берип: “сода җеңи яки таможна җеңидә һечқайси тәрәп ғәлибә қилалмайду. Хитай баштин ахир өз мәнпәәтини қоғдайду” дегән.

Мәлум болушичә, американиң хитай маллиридин алидиған таможна беҗиниң түрлириму һәр хил болуп, хитайниң ток аптомобиллиридин 100 пирсәнт, төмүр вә алюмин мәһсулатлиридин 25 пирсәнт баҗ елинидикән. Һалбуки ток аптомобиллириға ишлитилидиған ийонлуқ батарейә, машина запчаслири, шундақла алюмин мәһсулатлири уйғур мәҗбурий әмгики билән четишлиқ дәп қарилип кәлмәктә.

Байдин һөкүмити дәвридә 150 кә йеқин хитай ширкитигә уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқи сәвәбидин ембарго қоюлғаниди. Доналд трамп дәвридә юқириқи хитай ширкәтлириниң маллирини чәкләш давамлиқ күчкә игә боламду? бу һәқтә доктор раймонд ко мундақ деди:

“мәнчә шуни унтуп қалмаслиқ керәкки, трамп содиға маһир адәм, шуңа таможна беҗини демигәндә, униң дипломатийә сияситидики қиммәт қаришиниң һәммиси яхши. У хитайдики мәҗбурий әмгәк маллириниң америка базириға киришини чәкләйду, әмма у алди билән, униңдин мән қандақ пайда алалаймән дегәнни ойлайду. Трамп биринчи қетимлиқ вәзипә өтәш мәзгилидә, хитай маллириға һәр хил чәклимә қойди, буниң билән хитай кәлгүсидә америкадин техиму көп мал алидиғанлиқиға вәдә бәрди. Әмма хитай америкиға көпләп мал чиқиришни давам қилди. Трамп сиясәт җәһәттә ғәлибә қилди, әмма сода тәңпуңлуқини әмәлгә ашуралмиди. Трамп бәлки бу қетимму әмәлгә ашмайдиған нәрсиләр үчүн, мәҗбурий әмгәк маллириға чәклимә қоюшни бошитиши мумкин”.

Хитай һазир америка билән қаршилашмаслиқ, бәлки һәмкарлишиш йолини издәватқан болуп, пирезидент трамп хитайға үстиләп таможна беҗи қойған әһвалда, “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни иҗра қилишта мәлум өзгириш болуши мумкинлики тәхмин қилинмақта. Доктор қәйсәр миҗитниң билдүрүшичә, елан масктәк чоң байлар пирезидент трампниң хитай билән қилидиған содисиға, җүмлидин мәҗбурий әмгәк мәсилисидики қарариға тәсир көрситидикән.

Оксфорд омния хәлқара тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси вә баш директори елина бернини (Elena Bernini) бу һәқтә мундақ деди: “гәрчә һазир трампниң ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ға қандақ позитсийә тутидиғанлиқи һәққидә бир нәрсә дейиш балдур болсиму, шуни көрәләймизки, у алдинқи һөкүмәтниң америка иқтисадини тәрәққий қилдуралмиған усуллириға қарши һәрикәт қоллиниду. Әгәр ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ хитайдин техиму көп таможна беҗи елишқа тосқунлуқ қилмиса, трамп уни сақлап қелиши мумкин”.