Pirézidént tramp xitaygha 10 pirsent tamozhna béji qoyush bilen soda jéngini bashlidi

Washin'gtondin muxbirimiz jewlan teyyarlidi
2025.01.24
trump-xi-graphic
Photo: RFA

Amérika pirézidénti donald tramp 21-yanwar küni qilghan sözide, xitaydin kélip méksika we kanada arqiliq amérikagha kiriwatqan fentanilni cheklesh üchün, 2-ayning 1-künidin bashlap xitay malliridin yene 10 pirsent jaza xaraktérlik tamozhna béji alidighanliqini bildürgen.

Bu heqte, “Ruytérs agéntliqi” ning 22-yanwar bergen xewiride déyilishiche, pirézidént tramp wezipige olturup birinchi küni muxbirlargha qilghan sözide, bezi döletlerge yuqiri tamozhna béji qoyidighanliqini, emma saylam mezgilide wede qilghinidek bu ishni derhal bashlimaydighanliqini éytqan. Halbuki, uningdin kéyin qilghan sözliride tamozhna béjining da'irisini kéngeytish pilanidin waz kechmigenlikini, eger kanada bilen méksika qanunsiz köchmenler we xitaydin kéliwatqan fentanil mesilisini hel qilmaydighan bolsa, ulardin 25 pirsent tamozhna béji alidighanliqini, xitay bilen yawropa ittipaqighimu tamozhna béji qoyidighanliqini bildürgen. Fentanil xitaydin kélidighan zeherlik ximiyelik maddidin yasilidighan bolup, her yili nurghun amérikiliq fentanildin zeherlinip ölidiken. Aqsaray meslihetchisi pétir nawaro 21-yanwar muxbirlargha qilghan sözide, trampning kanada bilen méksikagha tamozhna béji qoyushidiki meqsetning bu ikki döletke bésim qilip, qanunsiz köchmenler we zeherlik buyumlarning amérikigha kirishini tosush üchün ikenlikini bildürgen. U mundaq dégen: “Pirézidént tramp kanada bilen méksikagha 25 pirsent, xitaydin 10 pirsent tamozhna béji almaqchi. Amérikida her küni 300 adem fentanilni artuq ishlitish tüpeylidin ölüwatidu”.

Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi (CBP) xadimliri mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlarni tosush herikitide. 2019-Yili 2-may, téksas.
Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi (CBP) xadimliri mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlarni tosush herikitide. 2019-Yili 2-may, téksas.
REUTERS

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizining istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko xitaygha qoyulghan 10 pirsent tamozhna béji heqqide toxtilip mundaq deydu: “Pirézidént tramp wezipige olturupla, xitayning bu tamozhna béji mesiliside amérikadin öch élishqa bashlaydighanliqini, yeni amérikining émbargosi we tamozhna béjigha qarshi turidighanliqini anglidi, shunga tamozhna béjining nisbitini özi burun dégendinmu köp azlatti. Melum jehettin éytqanda, uning bundaq qilishining heqiqiy sewebini bilmek tes, méningche bu trampning qayta-qayta oylan'ghandin kéyinki siyasitining netijisi emes. Men shexsen bu tamozhna béjini bek ishqa yaraydu dep qarimaymen”.

Xewerde qeyt qilinishiche, pirézidént tramp 20-yanwar küni bir höjjet imzalap, amérika fédératsiye hökümiti organliridin 4-ayning 1-künidin burun amérikining tashqi sodisida saqlinip kelgen mesililerni omumyüzlük tekshürüshke buyrughan. Bu mesililer amérikining tashqi sodisidiki tengpungsizliq, adaletsizlik, jümlidin amérika bilen soda qiliwatqan xitay qatarliq döletler arisidiki monopolluq qilmishlirini öz ichige alidiken. Bu mesililerni éniqlap chiqish, pirézidént trampning xitaydin 60 pirsent tamozhna béji élish wedisini emelge ashurushning teyyarliqi dep qaralghan. Tramp imzalighan bu höjjette yene, ‛800 dollardin töwen malgha tamozhna béji almasliq” belgilimisini özgertish telep qilin'ghan. Chünki mushu belgilimidiki yochuq sewebidin fentanilni yasashqa kéreklik ximiyelik buyumlarning amérika bazirigha köplep kirgenliki alahide eskertilgen.

Washin'gton istratégiye we xelq'ara tetqiqat merkizi soda mutexessisi wilyam réyinch pirézidént trampning tamozhna béji taktikisi heqqide mundaq dégen: “Pirézidént tramp bu ishta bek aldirap ketmeslikni, uni mumkinqeder puxta qanuniy asasqa ige qilishni qarar qildi. U qandaq qilghanda amérikining ewzellikidin eng yaxshi paydilinip, özi arzu qilghan nersige érishish üchün chare izdewatidu”.

Amérikida yashawatqan iqtisad penliri doktori qeyser mijitning qarishiche, donald tramp pishqan sodiger hem murekkep weziyet ichidin yol izdeydighan siyasiyon bolup, xitay malliridin alidighan tamozhna béjini yene 10 pirsent östürüshi, xitaydin kiriwatqan zeherni cheklesh üchün qollan'ghan jiddiy tedbiridin ibaret.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi maw ning 1-ayning 22-küni axbarat élan qilish yighinida, pirézidént trampning xitaygha yene 10pirsent tamozhna béji qoyidighanliqi heqqidiki so'algha jawab bérip: “Soda jéngi yaki tamozhna jéngide héchqaysi terep ghelibe qilalmaydu. Xitay bashtin axir öz menpe'etini qoghdaydu” dégen.

Melum bolushiche, amérikaning xitay malliridin alidighan tamozhna béjining türlirimu her xil bolup, xitayning tok aptomobilliridin 100 pirsent, tömür we alyumin mehsulatliridin 25 pirsent baj élinidiken. Halbuki tok aptomobillirigha ishlitilidighan iyonluq bataréye, mashina zapchasliri, shundaqla alyumin mehsulatliri Uyghur mejburiy emgiki bilen chétishliq dep qarilip kelmekte.

Baydin hökümiti dewride 150 ke yéqin xitay shirkitige Uyghur mejburiy emgikige chétishliqi sewebidin émbargo qoyulghanidi. Donald tramp dewride yuqiriqi xitay shirketlirining mallirini cheklesh dawamliq küchke ige bolamdu? bu heqte doktor raymond ko mundaq dédi:

“Menche shuni untup qalmasliq kérekki, tramp sodigha mahir adem, shunga tamozhna béjini démigende, uning diplomatiye siyasitidiki qimmet qarishining hemmisi yaxshi. U xitaydiki mejburiy emgek mallirining amérika bazirigha kirishini chekleydu, emma u aldi bilen, uningdin men qandaq payda alalaymen dégenni oylaydu. Tramp birinchi qétimliq wezipe ötesh mezgilide, xitay mallirigha her xil cheklime qoydi, buning bilen xitay kelgüside amérikadin téximu köp mal alidighanliqigha wede berdi. Emma xitay amérikigha köplep mal chiqirishni dawam qildi. Tramp siyaset jehette ghelibe qildi, emma soda tengpungluqini emelge ashuralmidi. Tramp belki bu qétimmu emelge ashmaydighan nersiler üchün, mejburiy emgek mallirigha cheklime qoyushni boshitishi mumkin”.

Xitay hazir amérika bilen qarshilashmasliq, belki hemkarlishish yolini izdewatqan bolup, pirézidént tramp xitaygha üstilep tamozhna béji qoyghan ehwalda, “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni ijra qilishta melum özgirish bolushi mumkinliki texmin qilinmaqta. Doktor qeyser mijitning bildürüshiche, élan masktek chong baylar pirézidént trampning xitay bilen qilidighan sodisigha, jümlidin mejburiy emgek mesilisidiki qararigha tesir körsitidiken.

Oksford omniya xelq'ara tetqiqat merkizining qurghuchisi we bash diréktori élina bérnini (Elena Bernini) bu heqte mundaq dédi: “Gerche hazir trampning ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚gha qandaq pozitsiye tutidighanliqi heqqide bir nerse déyish baldur bolsimu, shuni köreleymizki, u aldinqi hökümetning amérika iqtisadini tereqqiy qilduralmighan usullirigha qarshi heriket qollinidu. Eger ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ xitaydin téximu köp tamozhna béji élishqa tosqunluq qilmisa, tramp uni saqlap qélishi mumkin”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.