Анализчилар: “мәдәнийәт җәһәттә озуқландуруш” ниң мәқсити уйғурларни хитайлаштуруштур

Йәкән 5-оттура мәктәп оқуғучилириға хитайниң әнәниви пасонидики кийимләр кийдүрүлүп, хитай әдәбияти өгитилмәктә. 2018-Йили өктәбир.

Хитай пайтәхти бейҗиңда, 5-март күни ечилған 13-нөвәтлик хәлқ қурултийи 5-йиғинидин кейин, 8-март күни йәнә 13-нөвәтлик сиясий кеңәш 5-йиғини ечилған. Бу икки йиғинға қатнишиватқан аталмиш уйғур аптоном район вәкиллири, хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң 5-март күни, 13-нөвәтлик хәлқ қурултийи 5-йиғинида бәргән доклатидики, “мәдәнийәт җәһәттә озуқландуруш”, “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңи” вә “милләтләр иттипақлиқини мустәһкәмләш” нәзәрийәсини қоллайдиғанлиқи һәққидә актип ипадә билдүргән.

8-Март күнидики тәңритағ тори хәвиридә, 13-нөвәтлик сиясий кеңәш 5-йиғинида ипадә билдүргәнләр ичидә, сиясий кеңәш әзаси, уссулчи дилнар абдулланиң сөзигә алаһидә орун берилгән.

Сиясий кеңәш әзаси, уссулчи дилнар абдулла сөзидә, хитай рәиси ши җинпиң оттуриға қойған “мәдәнийәт билән озуқландуруш” нәзәрийәсини, райондики “милләтләрниң мәдәнийәт сәнитигә сиңдүрүш” ни йәниму күчәйтишини тәшәббус қилип, “нахша-усул сәнәт нәтиҗилирини муәййәнләштүрүш билән бир вақитта, униңдики йетәрсизликләрниму көрүп йетиш керәк” ликини билдүргән.

Дилнар абдулла сөзидә нөвәттә “шинҗаңни мәдәнийәт җәһәттә озуқландуруши” нәзәрийәсигә болған тәтқиқатниң техи йетәрлик, системилиқ вә чоңқур болмиғанлиқини, болупму яш-өсмүрләргә нисбәтән, җуңхуа мәдәнийәт әнәнисиниң илғар тәрәплири һәққидики маарип тәрбийәсиниң дәрслик китабларда йетәрлик әкс әттүрүлмигәнлики” қатарлиқ мәсилиләрниң барлиқини алаһидә тәкитлигән.

Хәвәрдә дейилишичә, дилнар абдулла сөзидә йәнә “мәдәнийәт билән озуқландуруш” ни әмәлгә ашуруштики тәшәббуслирини оттуриға қойған. У сөзидә, “мәдәнийәт билән озуқландуруш” ниң истратегийәлик алаһидиликини, индивидуалиқини һәрқайси дәриҗилик партком вә һөкүмәтләрниң муһим хизмәтлири ичигә киргүзүшни тәкитлигән. Шуниң билән бирликтә у йәнә: “мәдәнийәт җәһәттә озуқландурушқа болған нәзәрийәви тәтқиқатни күчәйтиш, шинҗаңниң мәдәнийәт-сәнәт җәвһәрлири вә сәнәткарларни тәрбийәләп йетилдүрүшкә һәм шинҗаңдики һәр дәриҗилик мәктәпләрдә җуңхуа бирлики еңини дәрслик сүпитидә киргүзүш, җуңхуа классик шеирийити, классик әдәбияти вә җуңгочә рәсим сәнити қатарлиқ надир мәдәнийәт мираслирини мәктәпләргә елип кириш, бу арқилиқ мәдәнийәт җәһәттә озуқландурушни мәктәп маарипиға юғуруветиш керәк” дегән.

Чәтәлләрдики вәзийәт анализчилиридин дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитетиниң муавин рәиси илшат һәсәнниң қаришичә, аталмиш сиясий кеңәш әзаси, уссулчи дилнар абдулла уйғур аптоном райониниң сабиқ рәиси исмаил әмәтниң келини болуп, бу хитай һөкүмитиниң өзигә садиқ аталмиш уйғурлар арқилиқ, уйғурларға йүргүзүватқан “хитай кимликини мәҗбурий қобул қилиш” сияситини йүргүзүштә қоллиниватқан кона тактикилириниң қайта тәкрарлиниши икән.

Илшат һәсән әпәнди йәнә исмаил әмәтниң өткән әсирниң 80-90-йиллирида уйғур аптоном райониниң рәисилик вә хитай миллий ишлар комитетиниң мудирилиқ вәзипилирини өтигән дәврдики хитайниң сиясити вә униң бүгүнки дәврдики “ирқий қирғинчилиқ”, “мәдәнийәт қирғинчилиқи” тәрәққияти һәққидиму тохтилип өтти.

Илшат һәсән әпәнди уйғур аптоном райониға хитай мәркизий һөкүмити тәрипидин тәйинләнгән исмаил әмәт вә башқиларни “қорчақ рәисләр” дәп аташ билән бу кишиләрниң әмәлийәттә хитай һөкүмитиниң сияситини садиқлиқ билән иҗра қилған хитай әмәлдари икәнликини билдүрди. У, 1980-йилларда уйғурларға йүргүзүлгән нисбәтән кәңрәк сиясәтниң исмаил әмәтниң тәшәббуси билән әмәс, бәлки хитай һөкүмитиниң шу дәвридики көз боямчилиқ сиясити икәнликини билдүрди.

Хитай вәзийәт анализчилиридин обзорчи ху пең, хитай рәиси ши җинпиң тәкитлигән “мәдәнийәт җәһәттә озуқландуруш” дегән сөзниң әсли мәнисини “мәдәнийәт йоқитиши” дәп шәрһлиди.

Ху пең мундақ деди: “‛мәдәнийәт җәһәттә озуқландуруш‚дегәнлик әсли мәнисидин ейтқанда ‛мәдәнийәт йоқитиш қурулуши‚, ‛мәҗбурий ассимилятсийә қилиш қурулуши‚ дегәнлик. Бу йәрдики хитайчә ‛рүнÈó‚сөзиниң мәниси ‛үзлүксиз ичкириләп кириш” ‚ дегәнлик. Аталмиш ‛илғар җоңхуа мәдәнийитини миңлиған онмиңлиған аилиләргичә киргүзүш‚ дегән сөздинла көрүвелишқа болидуки уларниң тәшәббус қиливат аталмиш җоңхуа мәдәнийити һәргизму шинҗаңдики йәрлик хәлқләрниң мәдәнийити әмәс, бәлки сирттин кәлгән мәдәнийәт. Әгәр у шу йәрниң өзиниң мәдәнийити болса униң тәшәббус қилишниңму һаҗити йоқ иди. Шуңа бу йәрдә дейиливатқан ‛мәдәнийәт җәһәттә озуқландуруш‚ дегәнлик сирттин кәлгән мәдәнийәтни йәрлик хәлққә мәҗбурий теңишни көрситиду. Шуңа биз буни йәрлик хәлқләрни ‛мәҗбурий ассимилятсийә қилиш яки йәрлик хәлқләрниң өзиниң әнәниви мәдәнийәт әнәнисини йоқитиш‚ дәп атаймиз”.

Ху пиңниң тәкитлишичә, хитай һөкүмити тәкитләватқан, “мәдәнийәт җәһәттә озуқландуруш”, “җоңхуа миллити ортақ гәвдиси” дегәнләрниң мәқсити, уйғурлар вә тибәтләргә ошаш хитай болмиған милләтләрниң хас миллий кимликини йоқитип, хитай мәдәнийәт алаһидиликини уйғурларға мәҗбурий қобул қилдуруш, шу арқилиқ бу милләтләрдики миллий кимликтин келидиған аталмиш “муқимлиқ тәһдитлирини йоқитиш” икән.

Ху пең йәнә мундақ деди: “мана бу хитай коммунист һөкүмитиниң әқәллий логикиси, уларниң нәзиридә хитайда миллий мәсилиниң мәвҗут болуши, йәни аз санлиқ милләтләр мәсилиси, уйғур мәсилиси, тибәт мәсилиси дегәнләрни кәлтүрүп чиқарғини, бу уйғурлардики вә тибәтләрдики өзигә хас миллий кимлики вә улардики мәдәнийәт әнәнисиниң мәвҗутлуқи, дәп қарайду. Шуңа хитай компартийә һөкүмитиниң нәзиридә, бу алаһидиликләр йоқитилғинида, бу йәрдә миллий мәсилиму мәвҗут болмайду, дәп қарайду. Бу дегәнлик әгәр уйғурлар вә тибәтләрни пүтүнләй ассимилятсийә қиливәткәндә, улар өзлириниң уйғурлуқи вә тибәтликини унутқинида, у чағда уйғурлар вә тибәтләр мәвҗутлуқини йоқатқан болиду. Хитай һөкүмитиму өз мәқситигә йәткән болиду”.

Ху пең әпәнди йәнә нөвәттә хитай һөкүмитиниң уйғурларға, “мәдәнийәт җәһәттә озуқландуруш” намидики хитай мәдәнийәт әнәнисини теңишта, хитайға садиқ уйғур тиллиқ һөкүмәт әмәлдарлири вә шәхсләрни алдиға чиқирип, уйғурларни өзиниң миллий кимлики вә мәдәнийәт кимликидин ваз кечишкә мәҗбурлаватқанлиқи, бу арқилиқ хитай һөкүмити тәкитләватқан аталмиш “иҗтимаий муқимлиқ вәзийити” ни бәрпа қилишни көзләватқанлиқини билдүрди.

Америкадики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” ниң тәтқиқатчиси, дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси зубәйрә шәмсидин ханимму зияритимизни қобул қилип, мәзкур тәшкилатниң 8-март күни дәл мушу темида йәни хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан “ирқий қирғинчилиқ сияситидә, униң уйғурларға йүргүзүватқан “мәдәнийәт йоқитиши” һәққидә доклат елан қилинғанлиқини билдүрди.

Зубәйрә шәмсидин ханим йәнә, хитай һөкүмитиниң дилнар абдуллаға охшаш хитай һөкүмитиниң сияситини йеқиндин қоллайдиған аталмиш уйғурларниң тили арқилиқ, хитай һөкүмитиниң сиясәтлирини тәшвиқ қилдуруштики мәқсити һәққидиму тохталди.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлайсиләр.

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар