Хитай һөкүмитиниң ислам динини хитайчилаштуруш урунушлири вә уйғур қирғинчилиқи

Уйғур дияридики барғансери юқири пәллигә чиқиватқан ирқий қирғинчилиқ җәрянида хитай һөкүмити әң көп синақ қилған тәҗрибиләрниң бири уйғурларниң мәниви дунясидики йетәкчи идиологийәләрдин болған ислам дини чүшәнчисини хитай һөкүмитиниң һөкүмранлиқ пиринсипи билән уйғунлишалайдиған қилип өзгәртип чиқиш урунуши болди. Нәтиҗидә лагерларға қамалған уйғурларниң ғайәт зор бир қисми ислам диниға бағланған һалда “қайта тәрбийәләш” кә мәһкум болди.

Шуниңдин кейинки түрлүк учурлар уйғур дияридики ислам диниға мунасивәтлик һадисиләрниң тәдриҗий өзгиришкә йүзлиниватқанлиқини намаян қилди. Шу қатарда зор сандики мәсчитләр чеқип ташланди яки қуббилири юлуветилди; мәсчитләрниң қуббилиригә есилған “дөләтни сөйүш, динни сөйүш” дегән лозункилар “дөләтни сөйүш, партийәни сөйүш” кә алмашти; кейинчә “әсәбийлик вә террорлуқ” билән “юқумланғанлар” ни айриш үчүн уйғурлар рамзан ейида чошқа гөши йейишкә мәҗбурланди. Буларниң һәммиси шу вақитларда кәң тарқалған “ислам динини сотсиялизм билән маслаштуруш” шоариниң реаллиқтики инкаси сүпитидә оттуриға чиққан иди. Хитай һөкүмитиниң 3-декабир күни ечилған “мәмликәтлик диний хизмәт йиғини” да хитай рәиси ши җинпиңниң бу шоарни қайтидин оттуриға қоюши һәмдә бундин кейинки диний хизмәтләрниң мушу принсип асасида давам қилидиғанлиқи болса бу һадисиләрниң бундин кейин техиму зор көләм алидиғанлиқидин биваситә бешарәт бәрди. 13-Декабирда үрүмчидә чақирилған “баш секретар ши җинпиңниң мәмликәтлик диний хизмәт йиғинида сөзлигән сөзиниң роһини өгиниш сәпәрвәрлик йиғини” һәмдә бу йиғинға уйғур дияридики барлиқ асаслиқ каттивашларниң иштирак қилиши бу һални техиму ашкара намаян қилди.

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, бу қетимқи йиғинларда нуқтилиқ қилип “йеңи дәврдики диний хизмәтниң идийәви пиринсипи диний етиқадни сотсиялизм қурулуши билән маслаштуруш” болидиғанлиқи, диний саһәниңму бу йетәкчи пиринсипни мустәһкәм игилиши лазимлиқи, буниң иҗтимаий муқимлиқ вә узақ мәзгиллик әминлик үчүн алаһидә муһим икәнлики алаһидә тәкитләнгән.

Мутәхәссисләрниң қаришичә, бу хилдики “ислам динини хитайчилаштуруш” маһийәттә хитай болмиған милләтләрниң хитайлишип кетиш басқучиға охшап кетидиған бир басқучниң башлиниши икән. Йәнә келип әң дәсләп уйғур диярида синақ қилинған бу чариларниң һазир гәнсу вә ниңшя районлирида әвҗ елишиму буни дәлиллимәктә икән. Әмма хитай һөкүмитиниң “террорлуқ вә ашқунлуқ тәһдитини йоқитиш үчүн ислам динини состиялизм билән маслаштуруш” һәққидики сөзлири әмәлийәттин йирақ икән. Чүнки хитайдики ислам диниға етиқад қилидиған барлиқ кишиләрни қошқандиму уларниң сани пүткүл хитай нопусиниң икки пирсәнтигиму йәтмәйдикән. Америка җамаитигә тонушлуқ сиясий анализчи ифтихар арсаланниң пикричә, ислам динидики негизлик болмиған бәзи һадисиләрни һәрқайси җайлардики мусулманлар өзлириниң мәдәнийәт вә җәмийәт нуқтисидин өзлиригә маслаштурса буниңға ислам дини пүтүнләй йол қойидикән. Әмма хитай һөкүмитиниң қиливатқанлири болса хәлқара җәмийәт бирдәк әйибләп келиватқан, шуниңдәк ислам дининиң мәвҗутлуқиға хирис қилиш қилмиши болуп, буни “ислам динини хитайчилаштуруш” дәп аташ әмәлийәттин көп йирақ болған “сөз оюни” икән. .

“ислам динини хитайчилаштуруш дегәндә гәп ислам динини улар (хитай һөкүмити) дәватқан яки қиливатқан һадисигә маслаштуруш һәққидә болуватиду. Буниңда улар ислам динидики әслидин мәвҗут әқидиләрни өчүрүп униң орнини өзлири тәкитләватқан һәмдә тәшвиқ қиливатқан мәзмунлар билән толдурушни көзлимәктә. Бу әмәлийәттә 2021-йили хитай мәркизий һөкүмитиниң йолйоруқи билән хелила обдан ‛үнүм‚ қазанди. Әмма бу ислам динидики бәзи мәркизий орунда болмиған һадисиләрни өзигә маслаштуруп өзләштүрүштин пәрқ қилиду. Мәсилән алсақ, ислам дөләтлиридики ислами адәтләрниң бәзилири хитайдики бәзи ислам адәтлиригә охшимаслиқи мумкин. Йәнә алсақ америка мусулманлириниң һалал йемәклик өлчими түркийә мусулманлириниң һалал йемәклик өлчимидин пәрқ қилиши мумкин. Демәкчи болғиним, охшимиған милләтләрниң ислам динидики түп пиринсипларни өзгәртмигән әһвалда өз әһвалиға қарита бәзи адәтләрни өз мәдәнийитигә уйғунлаштуруп давам қилиши яман иш әмәс. Бу әһваллар уйғурларниң яки туңганларниң ислам диниға мунасивәтлик адәтлиридиму мәвҗут икәнлики ениқ. Һалбуки һазир уйғурлар хәлқара җәмийәт кәскин тәнқидләп келиватқандәк диний етиқад әркинликидин мәһрум һалда туруватиду. Бу болса инсанларниң әң әқәллий һәқлиридин иди. Әмма һазир хитай һөкүмити мушуниңғиму еғир дәриҗидә хилаплиқ қиливатиду”.

Хитай һөкүмитиниң “ислам динини хитайчилаштуруш” һәрикити һәққидә сөз болғанда муһаҗирәттики уйғур диний затлиридин турғунҗан алавудун бу хил еғир сиясий муддиа йошурунған шоарниң әмәлийәткә қилчиму уйғун кәлмәйдиғанлиқини алаһидә тәкитләйду. .

Турғунҗан алавудунниң билдүрүшичә, хитай һөкүмити нөвәттә уйғур қирғинчилиқини давам қилдуруш җәрянида ислам динини баһанә қилип уйғурларға һуҗум қилмақтикән. Әмма тарихта бу хилдики урунушлар көп қетим оттуриға чиққан һадисә болуп, улар қисмән “утуқлар” ға еришсиму, һечқачан адаққи ғәлибини қолға кәлтүрүшкә қадир болалиған әмәс икән. У бу һәқтә мундақ дәйду. .

Америка һөкүмитиниң сабиқ хәлқара диний әркинлик баш әлчиси сам бровнбәк әпәндиму илгири хитай һөкүмитиниң бу хилдики қилмишлирини кәскин тәнқидлигән һәмдә буни әйибләп “хитай һазир ислам диниға қарши җәң елан қилди. Иманим камилки улар бу җәңдә мәғлуп болиду” дегәниди.