Proféssor loyitnér gérmaniye parlaméntida xitayning jaza lagérliri siyasitini aqlidi

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2020.11.19
loyitner-xitayni-aqlighan.jpg Gérmaniye parlaméntida ötküzülgen “Xitaydiki kishilik hoquq weziyiti” namliq yighinda bérlin erkinlik uniwérsitétining proféssor doktori, kungzi institutining mes'uli loyitnér xitayning jaza lagérliri siyasitini aqlap, hemmini heyran qaldurdi. 2020-Yili 18-noyabir.
RFA/Ekrem

Gérmaniye parlaméntida ötküzülgen “Xitaydiki kishilik hoquq weziyiti” namliq yighinda proféssor, doktor loyitnér xitayni yaqlap, hemmini heyran qaldurdi.

18-Noyabir küni gérmaniye parlaméntida kishilik hoquq we insaniy yardem komitétining uyushturushi bilen mexsus “Xitaydiki kishilik hoquq weziyiti” namliq guwahliq bérish, muhakime qilish yighini ötküzülgen. Yighin'gha hakimiyet béshidiki herqaysi partiyelerning parlaménttiki wekilliridin sirt, xongkongluqlar, tibetlikler, teywenlikler, xitay démokratliri, falungungchilar, gérmaniyediki kishilik hoquq teshkilatlirining rehberliri hemde Uyghurlargha wakaliten d u q re'isi dolqun eysa, lagér shahiti sayragül sawutbay qatarliqlarmu qatnashqan idi.

Bu qétimqi yighin'gha yene gérmaniyelik proféssor, doktor loyitnérge oxshash xitay terepdarlirimu teklip qilin'ghan, adriyan zénzge oxshash lagér tetqiqatchiliri, yawropa parlaméntining bezi ezaliri hem kishilik hoquq mutexessislirimu sin körünüshi arqiliq qatnashqan idi. Bularning hemmisi yighinda 4 minuttin söz élip, xitaydiki kishilik hoquq weziyiti heqqide qarashlirini otturigha qoyup ötti.

Sayragül sawutbayning lagér toghrisidiki guwahliqi, bashqa söz alghuchilarning sherqiy türkistan xelqi uchrawatqan zulumlar toghrisidiki bayanliri yighinning muhim témisi bolghan bolsimu, mezkur yighinda diqqetni tartidighan 2 hadise yüz berdi. Buning biri, lagér shahiti sayragül sawutbayning öz ana tilida sözliyelmesliki hemde uninggha bir xitay terjiman orunlashturulup, xitayche sözleshke mejbur qélishi. Ikkinchisi, gérmaniyelik proféssor, doktor loyitnérning xitay yolgha qoyuwatqan jaza lagérlirini xitay bilen oxshash teleppuzda aqlishi boldi.

Xitayning jaza lagérliri arqiliq yürgüzüwatqan basturush siyasitining eng béshida sherqiy türkistandiki herqaysi milletlerning milliy kimlikini yoqitish, buning üchün aldi bilen ularning ana tilini yoqitish boluwatqanliqini, xitay tilini mejburlap téngiwatqanliqini, bundaq bir weziyette gérmaniyedek démokratik döletning parlaméntida özining ana tilida sözliyelmeslikining, yene kélip xitayche sözleshke mejbur qélishining tolimu epsuslinarliq bir ish bolghanliqini tilgha alghan sayragül sawutbay tünügün parlamétta guwahliqqa teklip qilin'ghanda, mana bu étirazini sözining muqeddimisi qilghan idi.

D u q re'isi dolqun eysa ependining bildürüshiche, gérmaniye parlaméntida ötküzülidighan bu qétimqi yighindin ilgiri sayragül sawutbay üchün terjiman orunlashturush ishi muzakire qilin'ghanda, parlaméntning kishilik hoquq we insaniy yardem komitétidiki xadimlar “Terjiman ishini biz hel qilduq, özimizning terjimanini ishlitimiz” dep jawab bergen. Emma bu terjimanning bir xitay bolghanliqini bildürmigen. Bu seweblik tünügün yighin bashlinishtin ilgiri d u d re'isi bilen parlamént xadimliri arisida sürkülüsh yüz bérip, köngülsizlik kélip chiqqan.

D u q re'isi dolqun eysa ependi 18-noyabir özining tiwittér hésabida bu xususta toxtilip: “Sayragül sawutbay gérmaniye parlaméntida jaza lagérliri toghriliq guwahliq bérishke teklip qilin'ghan idi. Epsuski, u özining bayanini xitayche ipadileshke mejbur boldi. U özining ana tilida sözleshni telep qilghan bolsimu, bextke qarshi uning telipi qobul körülmidi,” dégenlerni élan qildi.

“Xitaydiki kishilik hoquq weziyiti” namliq bu yighinda hemmidinmu bekrek diqqetni tartqan mesile, gérmaniyelik proféssor, doktor loyitnérning xitay yolgha qoyuwatqan jaza lagérliri siyasitini pütünley aqlishi, xitay bügün lagér toghriliq dunyagha qandaq uchur tarqitiwatqan bolsa, uningmu del shundaq teleppuzda pikir bayan qilishi boldi.

Proféssor, doktor loyitnérning sözining asasiy mezmuni munulardin ibaret boldi: “Birinchidin, shinjangning bixeterlik mesilisi kapaletke ige emes. Shinjangda térrorluq bar. Xitay döliti térror tehditige yoluqti. 2017-Yili élan qilin'ghan yérim sa'etlik bir sin filimida is, yeni islam döliti küchlirining terkibidiki Uyghurlar meshiq meydanlirida Uyghur tilida, Uyghurche qiyapetliri bilen xitaygha qarshi jihad qilidighanliqini, allah yolida xitaylarning qénini tökidighanliqini bildürgen. Shinjangdiki musulmanlar arisida 1990-yilidin bashlap radikalliq, diniy esebiylik idiyiliri yamrighan, térrorluq ewj élishqa bashlighan. 300 Din artuq térrorist rayonda heriket qilghan. Talibanlarning terkibide 2000 neper Uyghur, islam döliti küchlirining terkibide 5000 neper Uyghur bolghan. Peqet türkiyedila 25 ming neper Uyghur yashaydu. Shinjangda köp qétim, nahayiti köp qétim térrorluq hujumliri yüz berdi. Buning biri, 2009-yili ürümchide yüz bergen ‛5-iyul weqesi‚. Bu weqede 200 din artuq adem öldi, 1700 din artuq adem yarilandi, nurghun ziyan kélip chiqti. 20013-Yili béyjingda partlitish weqesi yüz berdi.”

Proféssor, doktor loyitnér yene shularni tilgha alidu: “Ikkinchidin, xitay hökümiti hazirgha qeder 11 ming térror guruppisini tazilighan, 12 mingdin artuq térrorchini jazalighan. Shinjangdiki radikalliq, diniy esebiylik, térrorluqqa qarshi bixeterlik tedbirlirini élish mejburiyitide qalghan hökümet ‛qayta terbiyelesh merkezliri‚ ni qurup chiqqan. Uchurlargha qarighanda 1milyon 300 ming Uyghur ‛terbiyilesh merkezliri‚ de terbiyilen'gen. Bular radikalliqtin xaliy qilish, bilim ashurush üchün qurulghan ‛kespiy terbiyelesh merkezliri‚ bolup, 2017-yilidin 2018-yilighiche dawam qilghan. 2019-Yili taqalghan.”

Proféssor, doktor loyitnérge bérilgen söz qilish waqti 5 minut bolghan idi. U gherb metbu'atliridiki jaza lagérliri toghrisida tarqiliwatqan uchurlarni yalghan'gha chiqirishqa bashlighanda, bu qétimqi yighin'gha riyasetchilik qilghan kishilik hoquq komitétining re'isi guyde yensén xanim 5 minut waqitning toshqanliqini éytip, uni sözini toxtitishqa dewet qilghan. Emma loyitnér yene sözleshni dawamlashturushqa urun'ghan. Biraq uning sözini dawamlashturushigha yol qoyulmighan.

Gérmaniye parlaméntida ötküzülgen “Xitaydiki kishilik hoquq weziyiti” namliq bu yighin'gha ishtirak qilghan d u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependi bu heqte toxtalghanda, gérmaniyelik proféssor, doktor loyitnérning bayanlirining xitayning teshwiqati bilen tamamen birdeklikini, belki bu doklatni xitay terepning aldin hazirlap bergen bolushi mumkinlikini perez qilishqa bolidighanliqini tilgha aldi. Yighin'gha alayiten myunxéndin bérip qatnashqan méhriban xanimmu qarashliri bayan qilip ötti.

Yighinning axiri so'al-jawaplar bilen dawam qilghan. Bu yighinda yéshillar partiyesining parlaménttiki sözchisi margérita bawzé xanim söz élip, xitayning Uyghur diyarida yolgha qoyuwatqan basturush siyasitini eyiblidi hemde bu heqte so'allar sorighan. Yighin riyasetchisi guydé yensén xanim yighin xatimiside qilghan sözide, ashkara boluwatqan delil-ispatlarning Uyghur diyarida éghir zulumlarning mewjudliqini ispatlashqa yétidighanliqini eskertken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.