Xitayning axbarat erkinlikige qaratqan qosh ölchimi ghulghula qozghidi

Washin'gtondin muxbirimiz nur'iman teyyarlidi
2024.04.16
pichan-lukchun-weqesi-muxbir.jpg Xitay saqchiliri pichan weqeside muxbirlarning qolidiki resim tartish apparatini tartiwéliwatqan körünüsh. 2013-Yili 28-iyun.
AFP

Shiwétsiye taratquliridin “Gotéborgs pochtisi” (Göteborgs-Posten) géziti yéqinda 2022-yili 10-ayda jasusluq gumandari bilen tutulghan xitay muxbir chén shöféyning shiwétsiyedin qoghlap chiqirilmaqchi bolghanliqini xewer qildi. Shiwétsiye hökümiti 2010-yili xitay “Xelq géziti” ning bir muxbirini jasusluq qilmishi bilen eyiblep chégradin qoghlap chiqarghanidi. Xewerde yene eger bu qétim 6 aydin biri shiwétsiyede qamaqta turuwatqan chén shöféy chégradin qoghlap chiqirilsa shiwétsiye-xitay munasiwitige tesir yétishi mumkinliki körsitilgen.

Bu türdiki xewerler 2020-yilining aldinqi yérimida xitay hökümitining “Nyu-york waqit géziti” , “Wal-sétrit géziti” we “Washin'gton pochtisi” qatarliq xelq'araliq metbu'atlarning xitayda turushluq muxbirliridin az dégende 18 ni qoghlap chiqarghanliqi heqqidiki xewerlerni qayta eske saldi.

Xitay hökümitining chet'ellik muxbirlarni heydep chiqirishi peqet yuqirida tilgha élin'ghanlar bilenla cheklinip qalmighan. 2016-Yili xitayning atalmish “Térrorluqqa qarshi turush siyasiti” ni tenqid qilghan firansiyelik muxbir ursula gotiyir (Ursula Gauthier) xanim wizisi uzartilmasliq usuli bilen xitaydin qoghlap chiqirilghan. “Bazfid xewerliri” (Buzzfeed News) torining béyjingdiki ishxanisining mudiri méga rajagopalan (Megha Rajagopalan) xanimmu 2017-yili özining Uyghur élige qilghan biwasite ziyariti asasida yazghan “21-Esirdiki saqchi döliti mana mushundaq bolidu” mawzuluq maqalisi seweblik 2018-yili oxshash usulda xitaydin heydelgen.

 “Tashqi siyaset” zhurnilining mu'awin muherriri jeymis palmér (James Palmer) béyjingda 15 yil turghan bolup, 2017-yili xitaydin ayrilishqa mejbur bolghan. U 2018-yili öktebirde amérikining nyu-york shehiride “Xitay arxipliri” zhurnili we nyu-yorktiki york uniwérsitéti qanun fakultétining ortaq sahibxaniliqida “Shinjangdiki weziyet” namliq bir söhbet yighinida köz yéshi qilip turup Uyghur dostlirining hemmisining birdin-birdin ghayib bolghanliqini, ularning iz-dérikini qilalmighanliqini éytqan.

Jeymis palmér bu munasiwet bilen radiyomiz ziyaritini qobul qildi. U özining eyni waqitta xitaydin ayrilishqa mejbur bolghanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Eyni waqitta xitayning siyasiy weziyiti bek jiddiyliship ketti. U yerde muxbirliq qilish téximu teske chüshti. Méning Uyghur dostlirim tuyuqsiz ghayib bolushqa bashlidi. Hetta xitay muxbir dostlirimmu tehdit hés qiliwatqanliqni bildürgendin kéyin, bu yerde emdi turushqa bolmaydiken, dep xitaydin chiqip kétishni qarar qildim. ”

Uning bayan qilishiche, gherb dunyasidiki muxbirlar hemmila kishige melum bolghinidek musteqil axbarat organliri üchün xizmet qilsimu, xitay hökümitining neziride pütün dunyaning xizmet tertipi we funksiyesi xitay hökümitiningkidin perq qilmaydu. Ular ashu xil mentiq asasida gherb muxbirlirini herqachan “Düshmen küchlerning bir qismi” dep qarashqa adetlen'gen. U bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Amérika xitayning muxbirlirigha xitayning amérika muxbirlirigha wiza bérishidin nechche hesse asanla wiza béridu. Chünki amérika xitayning eksiche axbarat erkinlikige ishinidu. Xitayda axbaratning ehwali mundaq. Shinxu'a agéntliqi xitay istixbarat organliri bilen birlikte heriket qilidu. Shunglashqa ular xitaydiki chet'el axbarat organlirining musteqil organ ikenlikige ishenmeydu. Bash ishtabi amérikada bolghan axbarat organlirini amérika hökümitige ishleydu, dep qaraydu. Mesilen ‛nyu-york waqti‚ gézitining béyjingda turushluq muxbirlirini biwasite amérika merkizi istixbarat idarisi (CIA) gha doklat qilidu, dep oylaydu. Shunga xulase qilghanda xitay özining sayisidin özi qorqup, endishe bilen mu'amile qilidu. ”

En'gliyediki shéfild uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqat institutining léktori déywid tobin (David Tobin) ependi xitayning chet'ellik “Düshmen küchler” ni cheklesh urunushlirining qurbanliridin biri hésablinidu. U eyni waqitta tetqiqat üchün ürümchide turghan hemde 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” heqqide nurghun maqalilerni yazghan. 2016-Yili en'gliyege qaytqandin kéyin qayta barmighan. U bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Men 2016-yili ürümchide bir Uyghur dostum bilen qehwexanida olturup paranglashqan waqtimdila u yerge qayta barmaydighanliqimni bilgen. Eyni waqitta u dostum bir téléfon tapshuruwaldi. Téléfon qilghan kishi hökümette ishleydighan biri iken. Uningdin nede, néme ish qiliwatqanliqini soridi. U bir chet'ellik dosti bilen qehwe échip olturghanliqini éytti. Bashqa artuq gep bolmidi. Lékin dostum manga eger rast gep qilmisa iz-déreksiz ghayib bolup kétidighanliqini éytti. Ashu waqitta men Uyghur dostlirimni ular heqqidiki tetqiqatim tüpeyli xeterlik ehwalgha chüshürüp qoyidighanliqimni hés qildim. Yene kélip u waqitlarda xitay hökümiti chiray tonush téxnikisi arqiliq nazaretni taza kücheytken idi. Men dostlirimning men tüpeyli nazaret astigha élinishini xalimighachqa méni resmiy qoghlap chiqiriwétishtin burun xitaydin kétishni qarar qildim.”

Halbuki shiwétsiye hökümiti qoghlap chiqarmaqchi bolghan chén shöféyning ehwali biz yuqirida tilgha élip ötken kishilerning ehwalidin asman-zémin perq qilidu. Chén shöféyning bashqurushida shiwétsiyede neshr qilinip kelgen “Yéshil pochta” géziti xitayning hökümet taratquliri we xitay kompartiyesining shiwétsiyediki birlik sep bölümi bilen yéqin alaqini saqlap kelgen. Chén shöféy bu gézittin paydilinip “Shinjang foto süret körgezmisi” we bashqa medeniyet pa'aliyetlirini uyushturup, xitayning Uyghurlargha qaratqan qebih siyasetlirini aqlaydighan teshwiqatlarni köplep bazargha salghan.

Xitay hökümiti gherb dunyasida ene shu xildiki “Muxbirlar” arqiliq öz teshwiqatini toxtawsiz dawam qildurush bilenla cheklinip qalmay yene gherbining ma'arip sistémisi arqiliqmu özlirining kommunistik dunya qarashlirini tedrijiy singdürüsh we tarqitishqa zéhin qoyup kelgen. Dawid tobin xitayning mekteplerdiki jasusluq heriketliri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Amérika we en'gliyege oxshash döletlerge oqush üchün kelgen xitay oqughuchilar mekteplerde jasusluq qilalmaydu. Chünki mekteplerde dölet bixeterlikige taqilidighan uchurlarni topliyalmaydu. Lékin mekteplerge oqush üchün tizimgha aldurghan atalmish xitay oqughuchilar yerlik oqughuchilar we bashqa döletlerdin kelgen oqughuchilarning idiyesini burmilashqa tirishidu. Hetta oqutquchilarning léksiyesining yönilishige, ularning oy-pikrige tesir qilishqa kücheydu. Yeni bu atalmish xitay oqughuchilar dölet bixeterliki üchün uchur toplimighini bilen, xitaygha bérip tetqiqat bilen shughullanmaqchi bolghan chet'ellik tetqiqatchilar alliqachan ashu xil kommunistik tesirning türtkiside xitaygha barghanda xitayning siyasetlirini eyiblimeydighan yaki tenqidlimeydighan bolup chiqidu. Beziliri hetta xitay kompartiyesining siyasiy küchige da'ir tekshürüshlerni qilmasliqqa kapaletlik qilish üchün heriket qilidu.”

Nöwette xitay hökümet taratqulirining xelq'araliq ijtima'iy taratqulardiki muxbirliri we analizchiliri shiwétsiye hökümitining xitay muxbirni qayturmaqchi bolghanliqini “Axbarat erkinlikige hörmet qilmighanliq” dep eyibligen. Emma ular xitayning qoghlap chiqiriwetken xelq'araliq axbarat wasitilirining muxbirliri heqqide héchnéme démigen. Shuningdek ularning xitayda turghan waqitlirida némilerni yazghanliqi toghrisidimu lam-jim démigen. Ularning bu xildiki qilmishliri birdek “Xupsenlik bilen öz paydisigha ish körüsh” dep qariliwatqanliqi melum.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.