Mutexessisler: xitay sherqiy türkistanda tejribidin ötküzgen tor teqib sistémisini xitay boyiche omumlashturmaqta
2024.04.16
Yéqindin buyan xitay puqralirining dowyinda tarqatqan qisqa widiyoliri hemde chet ellerdiki xitaylarning X qatarliqlarda tarqatqan widiyoluq uchur we inkasliridin, xitay saqchilirining métroda, aptobuslarda téléfon tekshürüwatqanliqi, hetta öymu'öy kirip, tam atlap chet'el torlirini ziyaret qilghanlarni tekshürüsh we teqib qilishni kücheytkenliki melum bolmaqta.
X Te tarqalghan bir qanche widiyodin ashkarilinishiche, xitay da'iriliri “Aldamchiliqqa qarshi turush” namidiki jasusluq yumtalini kishilerning shexsiy téléfonliri we kompyutérlirigha mejburiy qachilitishqa kirishken.
Songpingang Namidiki biri özining X hésabida “Xitay öymu'öy kirip köpchilikni ‛aldamchiliqqa qarshi turush‚ détali ornitishqa qistimaqta. Bu ep hökümet sanliq melumat ambirigha tizimlitish üchün chiray teswiri telep qilidu. Eger u sizning xitayning sirtidiki bireylen'ge téléfon qilmaqchi bolghanliqingizni bayqisa, derhal saqchigha agahlandurush signali ewetidu. Andin saqchilar sizni chaqiridu. Eger so'algha jawab bérishni ret qilsingiz, ular sizning barliq banka hésabatingizni derhal toxtitidu! ” dep inkas qaldurghan.
U yene mundaq dégen: “Xitay saqchiliri bundaq peskesh taktikilarni ishlitip, milichmallar dukinida tekshürüsh ponkiti qurup, kishilerning shexsiy mexpiyetlikige xilapliq qildi we ularni hökümet jasusluq yumshaq détallirini ornitishqa qistidi. “Bu xil ‛aldamchiliqqa qarshi turush détali‚ ammiwi közitish we kontrol qilish qoralidin bashqa nerse emes” .
Buning aldida radiyomiz xitayche bölümi 26-mart küni, jaylardiki xitay saqchilirining yolda kétiwatqan ademlerning téléfonidiki ep détallirini we tor ziyaret xatirisini tekshürüp, tehdit we bésim qiliwatqanliqi we yene bezi jaylarda öymu öy kirip hökümetning nazaret yumtalini qachilashqa mejburlawatqanliqini xewer qilghanidi. Xewerdin melum bolushiche,
Mubada biri Tik-Tok, X qatarliq chet'el ijtima'iy alaqe eplirini qachilimaqchi bolsa yaki tam atlap chet'el torlirigha chiqmaqchi bolsa, “Aldamchiliqqa qarshi turush” namidiki jasusluq yumshaq détali derhal saqchigha agahlandurush signali béridiken. Saqchilar bir demde yétip kélidiken. Xitaylarning radiyomiz xitay bölümige bergen inkaslirigha qarighanda, nöwette xitay puqralirining xitayning jasusluq yumtali arqiliq abunitlarning uchurigha érishishining xetirige bolghan endishiliri kücheymekte iken.
Yéqinqi künlerdin bashlap Uyghur diyaridiki xitay j x tarmaqliri we bingtüen saqchi tarmaqlirimu doyin supilirida mexsus widiyoluq uqturush tarqitip, rayondiki tor abunitlirini tiktok, X yeni burunqi tiwittér, yutub, bitkoyin qatarliq chet'el ijtima'iy alaqe eplirini qachilimasliqni, qachilighanlarning qanuniy jawabkarliqqa tartilidighanliqini agahlandurghanidi.
Ilgiriki xewer we inkaslargha köre, xitay da'irilirining 2022-yili 28-noyabir ürümchide yüz bergen ot kétish paji'esi sewebidin qozghalghan “Aq qeghez” namayishidin kéyinki bir nechche yilda, kochilarda we ammiwi qatnashlarda tekshürüsh herikitini kücheytkenliki hemde kishilerning yanfonigha “Aldamchiliqigha qarshi turush” namidiki hökümet jasusluq yumtalini qachilashqa mejburlighanliqi ashkarilan'ghan idi.
Xelq'araliq axbaratlarda, xitay da'irilirining bu xil tedbirlirini ashurushi “Chet'el küchliri” ning singip kirishining aldini élish üchün ikenliki xewer qilin'ghanidi.
Kanadaliq antropolog, “Térrorluq kapitalizmi: Uyghurlarning mülüksizleshtürülüshi” namliq kitabning aptori, kanada saymon fréyzér uniwérsitétining yardemchi piroféssori derrén baylér (Darren Byler) ziyaritimizni qobul qilip, bu xil tor cheklimisini xitay hökümitining 10yillar burunla Uyghur diyarida emelge ashurup bolghanliqini qeyt qildi. U mundaq dédi:
“Xitay millitigimu omumyüzlük mejburliniwatqan bu xil tam atlashni cheklesh yumtalliri, Uyghur diyarida 2014-yilila Uyghur we qazaq qatarliq milletlerge ishlitilgenidi. Shu waqittin bashlapla xitay hökümiti sherqiy türkistanda tam atlighanlarni “Ashqunluq” bilen jazalashqa bashlighan. Xitay élan qilghan “Ashqunluqning yetmish besh xil ipadisi” ning tizimidimu bu 68-orun'gha tizilghan. Biz nurghunlighan Uyghur, qazaq we bashqa az sanliq milletlerning shu sewebtin tutqun qilin'ghan we jazalan'ghanliqini bilimiz. Xitay nöwette VPN yaki shuninggha oxshash qorallarni ishlitip cheklen'gen torlargha chiqqanlarning hemmisini xitayning qanuni boyiche jazalaydighanliqini agahlandurmaqta. Démek, Uyghur we bashqa musulmanlargha qollinilghan bu xil teqib we jazalash tedbirliri hazir pütün xitaygha kéngeymekte. Bu, hazir Uyghur yaki bashqa musulmanlar bolsun, xitayda her qandaq kishining pikir erkinlikining, shundaqla uchur xewerlerge érishishning yenimu qattiq cheklinidighanliqidin belge béridu” .
Piroféssori derrén baylér (Darren Byler) sözini dawam qilip yene mundaq dédi:
“Xitayda Uyghur we bashqa xitay puqralirining tor erkinlikini kontrol qilish tedbirlirining kücheytilishige, shundaqla xitayda hökümetning nazaret we kontrolluq sistémisining kücheytilishige egiship puqralarning erkinlik, shexsi muhitining barghanche tarlishishigha bolghan naraziliqi ashmaqta. Shunga buni xitay kommunist partiyesining puqralarning qozghilish éhtimali bolghan qarshiliqlirining aldini élish üchün éliwatqan tedbiri dep qaraymen” .
Erkinlik sariyi we kishilik hoquqni közitish teshkilati qatarliqlarning yilliq doklatlirida, xitay dawamliq puqralarning tor we uchur erkinlikini eng éghir boghuwatqan döletler qatarida bahalinip kelmekte.
-2021 Yili, xitay hökümiti yéngi jinayi qilmishlarni tetqiq qilish merkizi we uning 11 tarmaq ornini qurup, mexsus tor jinayetlirige zerbe bérishqa bashlighan. Halbuki xitay hökümiti 2017-yili Uyghur we bashqa musulmanlargha irqi qirghinchiliq siyasitini yürgüzüshtin burunla, Uyghur rayonida bu xil tor teqib sistémisini ijra qilishqa bashlighanidi. Del shu sewebtin hazirmu minglighan bigunah kishilerning türme-lagérlargha qamalghanliqi we uzun yilliq késilgenliki qamalghanliqi melum.
Melum bolushiche, xitay hökümiti 2022-yili 9-ayda “Télégraf we tor aldamchiliqigha qarshi turush qanuni” ni resmiy yolgha qoyup, uchur erkinlikini basturushni qanunlashturghan؛ tor abunitlirini nazaret qilish we pikir erkinlikini cheklesh üchün qanun sistémisini tor bixeterlikige maslashturushni üzlüksiz mukemmelleshtürgen. Xitayning buningdin kéyin xitay miqyasida tor erkinlikige qattiq cheklime qoyup, tam atlashqa yenimu qattiq zerbe béridighanliqi mölcherlenmekte.
“Mukemmel saqchi döliti” namliq kitabning aptori, téxnika semimiyet türining siyaset diréktori, aliy tetqiqatchi jéffiriy keyin (Geoffrey Cain) , xitay puqralirighimu omumlashturuluwatqan teqiblesh sistémisining emeliyette, xitayning sherqiy türkistanda élip bériwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliqining bir qismi süpitide ishlitilgenlikini, deslepte Uyghurlar üstidin tejribe qilin'ghan bu xil teqiblesh tedbirlirining, téz sür'ette xitayning bashqa rayonlirigha kéngeytishining xitayning muqimsizliqidin bésharet béridighanliqini tekitlep mundaq dédi:
“Sherqiy türkistan xitayning keng kölemlik nazaret qilish tirishchanliqining sinaq meydanigha aylan'ghanidi, xitay kompartiyesining buningdiki meqsiti qattiq kontrol qilishni yolgha qoyush, özige qarshi pikirlerni cheklesh. Ilgiri sherqiy türkistanda yüz bergen ishlar hazir xitayning bashqa jaylirida körülüshke bashlidi. Xitay hökümitining pütkül ahalini kontrol qilishni istewatqanliqi xitayning siyasiy muqimsizliqini körsitip béridu. Ularning xitay kompartiyesining néme qilmaqchi ikenliki hemde némilerni nishan qiliwatqanliqini éytip béridu. Nishanliq halda qayta terbiyelesh arqiliq qarshiliq éngini yoqitish hazir ular keng qollinidighan bir türlük métod bolup qaldi. Sistémiliq nazaret sistémisi we chiray tonush téxnikisi dégenler hazir hemmila jaygha kéngiyiwatidu. Barliq uchurlarni toplash, hemmini kontrol qilish dégenler mas qedemde ishqa éshiwatidu. Shi jinping bolsa del mushu xil tedbirler arqiliq ijtima'iy kontrolluqni toluq emelge ashurmaqchi boluwatidu. ”
Jéffiriy keyin (Geoffrey Cain) yene, xitayning bu xil teqib we qattiq tedbirlirining tesirige bolghan endishisini bildürüp mundaq dédi:
“Ilgiri xitaydiki kishiler, VPN arqiliq héch bolmighanda qismen halda pikir erkinlikidin behrimen bolalaytti yaki ishenchlik xewerlerge érisheleytti, hazirqi weziyette eger siz tam atlisingiz, xitayning qanuni boyiche éghir jazalinisiz, hetta uzun yil türmide yétishingiz mumkin. Chünki yalghuz chet'el torlirigha chiqqanliqingizning özila dölet mexpiyetlikini ashkarilash, jasusluq qilish dégendek éghir jinayetlerning artilishigha seweb bolidu. Démek xitay jem'iyitining öz ichidin özgirishi tes. Kishilik hoquq organliri we xitayning démokratiyege qarap özgirishini arzu qilidighan pa'aliyetchilerning emdi xitaygha tesir körsitishi téximu mumkinsiz bir haletke kélidu.”