Mutexessisler: “Xitay da'iriliri xitayshunaslar arqiliq irqi qirghinchiliqni yoshurushqa urunuwatidu”

Xitayshunas yashlar(sinolog) terbiyilesh programmisining shinjang sinipi oqughuchiliri qeshqer uniwérsitéti shinchu'en mektep rayoni kutupxanisi aldida guruppa sürette. 2023-Yili öktebir.

Bir qisim démokratik döletler, mutexessisler we kishilik hoquq teshkilatliri xitay hökümitining Uyghur élida élip bériwatqan basturush siyasitini “Irqi qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep eyiblewatqan mezgilde, xitay hökümiti chet'ellik yash xitayshunaslarni ürümchige teklip qilip, “Yash xitayshunaslarni terbiyelesh programmisi” ni teshkilligen. Bu programma heqqide pikir bayan qilghan mutexessisler xitay hökümiti u yash xitayshunaslar arqiliq irqi qirghinchiliqni yoshurushqa urunuwatidu dep qarimaqta.

“Shinjang géziti” ning 2023-yildiki 10-ayning 25-künidiki mexsus xewiride, medeniyet we sayahet ministirliqi qollighan 2023-yilliq yash xitayshunaslarni terbiyelesh programmisining shinjang sinipi 11-öktebirdin 31-öktebirgiche Uyghur élida pa'aliyet élip baridiken. Ereb birleshme xelipiliki, filippin, gérmaniye, argéntina we özbékistan qatarliq 21 dölettin kelgen 23 yash xitayshunas (sinolog) bu qétimliq terbiyeleshke qatnashqan. Xitayshunaslar bu 20 künlük terbiyelesh jeryanida Uyghur élida öginish, tetqiqat, sayahet we resmiy ziyaret qatarliq pa'aliyetler bilen shughullinidiken.

Xewerde déyilishiche, 10-ayning 24-küni, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari ma shingruy we Uyghur aptonom rayonning re'isi erkin tuniyaz 2023-yilliq yash xitayshunaslarni terbiyelesh sinipining oqughuchiliri bilen körüshken. Ma shingruy bu uchrishishta söz qilip, Uyghur élida her millet xelqning tinch we xushalliq ichide yashawatqanliqni ilgiri sürgen. Shuning bilen bir waqitta yash xitayshunaslardin Uyghur élida alghan yaxshi tesiratlirini we xitayning shinjang hékayisini dawamliq sözlep bérishni ümid qilip mundaq dégen:

“Sile körgendek, shinjangda omumiy ijtima'iy weziyet muqim bolup, iqtisad tereqqiy qilmaqta. Her millet kishiliri tinch we xushalliq ichide yashaydu. Bu amérika we bashqa gherb döletliridiki bezi taratqular tarqatqan mish-mish paranglargha eng küchlük reddiye béridu. Silerning xitay bilen chet'el otturisidiki alaqini chongqurlashturup, xitayning shinjang hékayisini sözlep bérishinglarni ümid qilimen”.

xjpeace.cn

Uyghur éli we xitaydiki aliy mekteplerde oqutquchiliq qilghan amérikaliq antropolog, ma'aripchi doktor filis wokab xanim bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U, ma shingruyning dégenlirining emeliyetke uyghun emeslikini we uning teshwiqat ikenlikini körsetti. U köz qarshini mundaq sherhlidi:

“Éniqki bu shinjangdiki özgirishlerge ijabiy baha. Bu bir teshwiqat. Bu özgirishler barliq milletlerge yardem qiliwatamdu yaki qilmaywatamdu bu munazire qilishqa tégishlik. Bu birinchi noxta. Ikkinchi nuqta zamaniwilishishqa qarap ilgirilimekte deptu. Eger zamaniwilashturush Uyghurlarning milliy kiyim-kéchekliri, dini, tili qatarliqlarni cheklep, peqet xenzu tilini we kommunizmni din qilip ishlitish dégenlik bolsa, undaqta bu zamaniwilashturushtin guman qilish kérek. Zamaniwilashturush irqiy qirghinchiliq, insaniyetke qarshi jinayetni, insanlarni xalighanche türmige solashni, ayallarni tughmas qilishni, tilni mejburiy özgertish qatarliqlarni öz ichige almaydu. Ma shingruy bolsa kona moda mustemlikichi. Uni künimizdiki gitlér déyishke bolidu”.

Amérikadiki siyasiy analizchi doktor andérs kor (Anders Corr) bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qilip we ma shingruyge reddiye berdi. U yash xitayshunaslarni ürümchige élip kélip terbiyelesh we méhman qilishning meqsiti Uyghur élida irqi qirghinchiliqning yoq ikenlikini, hemme ishning normal ikenlikini teshwiq qilishtin ibaret ikenlikini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Ular, xitay idiyesini, étiqadni we sherqi türkistanda irqi qirghinchiliq yoq ikenlikini, hemme ishning normal ikenlikini teshwiq qilishni arzu qilidu. Yerlik xelqning xushal ikenlikini we ularning dini hem medeniyitini hörmet qilghanliqini teshwiq qilidu. Bu toghra emes. Ular bir qisim terbiyelen'gen artislarni ishlitish arqiliq u yerdiki xelqning xushal-xuram we bextlik yashawatqanliqi tuyghusini béridu. Ussulchilargha xushal körünüshini we külümsirishini éytidu. Eger artislar yéterlik külümsirimise, yüzide yéterlik tebessum ipade qilmisa jaza lagérigha ewetilidu. Éniqki, bu kishiler köz yashliri bilen külümsirep turup, téshida külüp ichide yighlap xizmet qilidu. Bu sowét ittipaqining teshwiqat pa'aliyiti üchün ‛potémkin kentini‚ qurghan bilen oxshash ish. Qarimaqqa u kent bir güzel sotsiyalistik jennet idi. Emeliyette u kent bir top artislar we saxta kishilerdin terkib tapqanidi. Shimaliy koréyemu shundaq qildi. Shunga xitay asta-asta shimaliy koréyege ayliniwatidu. Uning shimaliy koréyege aylinishi bek échinishliq.”

www.ts.cn

Mezkur xewerde bayan qilinishiche, iran téhran uniwérsitéti kungzi institutining mudiri xaw meyté, ruminiye penler akadémiyesining yardemchi tetqiqatchisi pawla, gérmaniye tubin'gén uniwérsitétidin doktor shi shyawxu'a we malayshiya xitay muzéyi ijra'iye mudiri lin jyaxaw qatarliqlar ma shingruy bilen bolghan uchrishishta xitay axbaratigha ayrim-ayrim söz qilip özining tesiratlirini sözligen. Ular Uyghur élida 15 kündek öginish, söhbet, neq meydan ziyariti, pikir almashturush we sayahet arqiliq “Shinjang yaxshi jay” dégen ortaq héssiyatqa kelgenlikini éytqan. Ular mundaq dégen: “Biz shinjangning tinch bixeter yer ikenlikini, bolupmu shinjangdiki köp menbelik medeniyet, köp millet we dinlarning birlishishi bilen inaq bille mewjut bolup turghanliqigha shahit bolduq. Xitayning ochuq we keng qorsaqliqini hés qilduq. Gherb dunyasi xitayning shinjanggha téximu aktip we ochuq pozitsiye bilen qarishi kérek”.

Halbuki, doktor filis wokab xanim özining Uyghur ilida yashighanliqini we köp qétim sayahetke barghanliqini, shuningdek körgen we bilgenlirini misal qilip turup bu yash xitayshunaslarning pikirining ré'alliqqa Uyghur emeslikini bayan qildi. U köz qarshini mundaq otturigha qoydi:

“1987-Yilidin 2019-yilighiche bolghan waqittiki sekkiz qétimdin artuq ziyarette, men shinjangda köp chekleshlerge uchridim. Buning ichide men u yerde turghan we xitayda ishligen uzun waqitlardimu shundaq boldi. Men baralmaydighan yerler bar idi. Men körelmeydighan ishlar bar idi. Manga hemishe bir yerge bérishqa ruxset qilin'ghan bolsa, bashqa bir yerge bérishqa ruxset qilinmighan. Men her xil yönilishlerge qarap méngishqa mejbur bolghanidim. Bu siz bileleydighan nerse. Uning üstige sayahet guruppisi nahayiti asan cheklinidu. Men bu yashlarning shinjangda irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni anglighanliqidin gumanlinimen. Emma kim ularni türmini körgili bashlap apiridu? bundaq bolushi mumkin emes. Shinjangdiki kishiler özliri teswirleshke mejburlan'ghan barliq naxsha-ussul körünüshlirining arqisida néme barliqini sözliyelmeydu”.

Doktor andérs korning qarishiche bu yash xitayshunaslarning bir qismi sadda, yene bir qismi pursetperes iken. U yene ularning xitayda turup xitayni aqlash we dunyagha chaqirip qilish salahiyiti yoq dédi. U mundaq dédi:

“Ularning beziliri sadda bolushi mumkin. Beziliri chet'elge heqsiz sayahet qilishni oylaydu. Belkim ular ezeldin chet'elge chiqip baqmighan, shunga chet'elge chiqishni arzu qilidu. Belkim ularning beziliri ezeldin xitayni ziyaret qilip baqmighan. Bu, xitayni sayahet qilish üchün ulargha yaxshi purset. Döletlirige qaytqandin kéyin men xitayni ziyaret qildim we ular(xitay) yaxshi deydu. Xitay da'iriliri bu xitayshunaslargha Uyghur we sherqi türkistan heqqide toghra öchür bermeydu. Xitayshunaslargha saxta xitayni körsitidu. Xitay hökümiti ulardin xitay heqqide we xitay hökümitining siyasiti heqqide yaxshi nersilerni sözleshni kütidu. Emeliyette ularning xitayda turup u shekilde sözlesh salahiyiti yoq. Peqet xitaydin yiraq turup yeni chet'elde turup, xitayni obyéktip tehlil qilghili bolidu.”

Uyghur élida yashap öginish we tetqiqatlar bilen shughullinip yaxshi netijilerni qolgha keltürgen Uyghurshunas doktor runi sténbérg (Rune Stenberg) “Xitay hökümiti toghrini xata, xatani toghra qilip körsitip, bu xtayshunaslardin paydilinip dunyani qaymuqturush we köz boyamchiliq qilish üchün bularni ishlitidu” dep körsetti. Axirda, u yene “Xitayshunaslarning jem'iyet aldida exlaqi burchi bar. Xitayshunaslar özining ammiwi roligha alahide étibar bérish kérek” dédi.