Xitayning xotende yéngi ikki nahiye qurushi hindistanning qattiq qarshiliqigha uchrighan
2025.01.06

Yéqinda, xitay hökümiti Uyghur élining xoten wilayitide “Xé'en” we “Xékang” namidiki ikki nahiyeni yéngidin tesis qilghanliqini jakarlighanidi. Xitayning bu herikiti, bir tereptin hindistan özige tewe dep atawatqan aqsaychin'gha bolghan kontrolluqini mustehkemlep hindistan'gha bolghan bésimni kücheytse, yene bir tereptin hindistan bilen bolghan jiddiylikni téximu kücheytidu dep qaralmaqta.
Uyghur aptonom rayonluq hökümetning organ torida 27-dékabir élan qilin'ghan uqturushtin melum bolushiche, xoten wilayitide ikki nahiye yéngidin tesis qilin'ghan. Xoten wilayiti bashquridighan bu nahiyelerning qurulushi xitay kompartiyesi merkizi komitéti we dölet ishliri mehkimisi teripidin testiqlan'ghanliqi bildürülgen. Qurulghan nahiyege “Xé'en nahiyesi” we “Xékang nahiyesi” dep xitayche nam bérilgen.
Mezkur uqturushta qeyt qilinishiche, qurulghan bu nahiyelerge “Xé'en nahiyesi” we “Xékang nahiyesi” dep xitayche nam bérilip, yéngidin tesis qilin'ghan ikki nahiye xoten wilayitining bashqurushida bolidiken. Alaqidar mezkur uqturushta xé'en nahiyelik hökümetning xoten nahiyesidiki yulghun bazirigha, xékang nahiyelik hökümetning bolsa guma nahiyesidiki sheydullah bazirigha jaylishidighanliqi uqturulghan.
Amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) Uyghur élide tesis qilin'ghan “Xé'en nahiyesi” we “Xékang nahiyesi” heqqide söz qilip mundaq dédi: “Ikki yéngi nahiyening qurulushi xitayning 1962-yili hindistandin oghrilighan aqsaychin'gha bolghan kontrolluqini mustehkemlewatqanliqini körsitip béridu. Bu heriket, mesilen xitay teywen'ge hujum qilip xitay bilen teywen urushi bolsa, hindistan aqsay chinini qayturuwélishqa urunup hindistan bilen bolghan jiddiylikni téximu kücheytidu” dédi.
“Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Bu heqte köz qarshini sherhlep mundaq dédi: “Bu ikki nahiyening qurulushi xitay bilen hindistan arisidiki söhbet, yeni kélishim üchün xitayning otturigha qoyghan bir taktikisi bolushi mumkin. Xitaylar hindistanliqlar bilen zémin mesilisi toghrisida söhbetlishiwatidu. Emma biz mesilige soghuqqanliq bilen mu'amile qilishmiz, yeni xitayning hindistanni parchilashqa urunuwatqanliqini chüshinishimiz kérek. Xitay bundaq qiliwatqili nechche on yil boldi. Bu ikki nahiyening qurulushi xitayning hindistanni parchilash üchün élip barghan nahayiti uzun yillar dawam qilghan bir yürüsh taktikiliridin yene biri”.
Hindistan dölet bixeterlik meslihetchisi ajit dowal (Ajit Doval) 18-dékabir béyjingda xitayning diplomatiye ministiri wang yi bilen körüshüp, emeliy kontrol siziqi (LAC) boyidiki tinchliqni bashqurushni muzakire qilghanidi. Ikki rehber yene ladaxning sherqidiki herbiy tirkishish sewebidin töt yildin köprek waqit toxtap qalghan xitay bilen hindistan otturisidiki munasiwetni eslige keltürüshni muzakire qilghan. Yeni bu ikki döletning alahide wekilliri xitay bilen hindistan otturisidiki chégra we zémin mesilisini muzakire qilghanidi. Bu uchrishishning aldida xitay terep hindistan bilen hemkarlishishqa teyyar ikenlikini bildürgen. Halbuki shuningdin 10 kün kéyin xitay Uyghur élide yéngi ikki nahiyeni qurghanliqini jakarlighan.
Hindistan axbarat shirkiti “Yéngi déhli téléwiziyesi” (NDTV) torining xewirige asaslan'ghanda, hindistan tashqi ishlar ministirliqi bügün bu heqte bayanat bergen. Bergen bayanatida, qoshna dölet (xitay) ning hindistanning térritoriyesi bolghan ladax zéminida ikki nahiye qurghandin kéyin xitaygha diplomatik yollar arqiliq özining naraziliqini we qarshiliqini yetküzgen.
Hindistan tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi randir jayswal (Randhir Jaiswal) mundaq dégen: “‛atalmish nahiyeler‚ ning bir qismi ladaxning zémini bolup, hindistan ‛xitayning bu rayondiki hindistan zéminini qanunsiz ishghal qilishini ezeldin qobul qilmidi‚. Biz xitayning xoten wilayitide ikki yéngi nahiye qurushqa munasiwetlik uqturushini körduq. Bu atalmish nahiyelerning bir qismining qanuni bashqurush hoquqi hindistanning ladax rayonigha tewe. Biz rayondiki xitayning hindistan zéminini qanunsiz igiliwalghanliqini ezeldin qobul qilmiduq. Yéngi nahiyelerning qurulushi hindistanning bu rayondiki igilik hoquqigha munasiwetlik uzundin buyan izchil dawam qilghan meydanigha tesir körsetmeydu. Shundaqla bu, xitayning rayonni qanunsiz we mejburiy igiliwélishigha qanuni asas bilen teminlimeydu. Biz xitaygha diplomatik yollar arqiliq jiddiy naraziliqimizni we qarshiliqimizni yetküzduq”.
Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti doktor erkin ekrem xitay hökümitining “Xé'en nahiyesi” we “Xékang nahiyesi” tesis qilish arqiliq bu rayonlarning xitay zémin ikenlikini körsitish, xitay we hindistan otturisida uzundin buyan dawam qilghan zémin mesilisini hel qilish üchün hindistan'gha bésim qilish ikenlikini ilgiri sürdi.
Xitay 26-dékabir, hindistan chégrasigha yéqin tibetning braxmaputra (xitayche ismi yarluzangbu) deryasida dunyadiki eng chong su ambiri (tosma), yeni ghayet zor su éléktir istansisi türining qurulushini testiqlighanidi. Hindistan tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi randir jayswal yene xitayning braxmaputra deryasida su éléktir istansisi türi qurulushigha bolghan köz qarishi we endishisini xitaygha yetküzgen. U mundaq dégen:
“Biz, xitay terepning biraxmaputra deryasining yuqiri éqinidiki pa'aliyetlirining töwen éqindiki döletlerning menpe'etlirining ziyan'gha uchrimasliqigha kapaletlik qilishi kéreklikini telep qilduq. Biz menpe'etimizni qoghdash üchün xitayning herikitini dawamliq nazaret qilimiz we zörür tedbirlerni qollinimiz”.
Doktor erkin ekrem xitayning braxmaputra deryasida dunyadiki eng chong su ambiri (tosma), yeni ghayet zor su éléktir istansisi türi qurushining meqsitining bir tereptin özining su we éléktir éhtiyajini qandurush, yene bir tereptin hindistan we bashqa qoshna döletlerge siyasiy bésim qilish ikenlikini ilgiri sürdi.
Analizchi gordon chang axirida, hindistanning yaxshi niyitining xitay teripidin suyi'istémal qilghanliqini körsitip, xitayning hindistanning mewjudiyiti üchün bir tehdit ikenlikini tonup yétishning zörürlükini alahide tilgha élip mundaq dédi:
“Méningche, hindistan xitayning yaman gherizini bilidu. Ular xitay bilen inaq ötüshke tirishiwatidu. Ular nechche on yil xitay bilen inaq ötüshke tirishti, emma héchqandaq paydisi bolmidi. Xitaylar hindistanning dostluqigha dostluq qayturmidi. Yeni hindistanning yaxshi niyitini suyi'istémal qildi. Hindistan xitayning muddi'asining hindistan jumhuriyitini parchilash ikenlikini chüshinip yétishi kérek. Shunga hindistanning mewjudiyiti üchün bir tehdit ikenlikini tonup yétishtin bashqa amali yoq”.
Doktor erkin ekrem yene xitayning Uyghurlar zich, xitaylar nahayiti az bolghan xoten wilayitide mezkur ikki yéngi nahiye qurushtiki meqsitining bu jaylargha téximu köp xitay nopusini orunlashturush, chégra jaylardiki Uyghurlarni yötkep, ularning ornini xitaylar bilen toldurush arqiliq bu rayonlarni kontrol qilish ikenlikinimu tekitlidi. Xitay da'iriliri buningdin 9 yil ilgiri xotende yene bingtüen kontrolluqida qurumqash, yeni künyü shehiri qurup, bu jaygha zor sandiki xitay ahalilirini orunlashturghanidi.