RFA/Erkin Tarim
Хитай уйғур диярида «тәрбийәләш мәркизи» нами астида «җаза лагерлири» қуруп көп санда уйғурни бу йәрләргә солиғандин кейин, чәтәлдики уйғурларниң юртидики уруқ-туғқанлири билән болған алақисиму үзүлгәниди. Нөвәттә, чәтәлдики уйғурлар һәр хил йоллар билән хитайниң бу еғир бесим сияситини дуняға аңлитишқа тиришмақта. Булардин бири һазир германийәниң шитуттгарт шәһиридә туруватқан абдулла ариш әпәндидур. У, 6-айниң 15-күнидин тартип германийәниң берлин, шитуттгарт вә лудвигсбург шәһәрлиридә ялғуз кишилик намайиш өткүзүп, хитайниң уйғурларға елип бериватқан һәддидин ашқан бесим сияситини вә уйғурларниң һазирқи еғир вәзийитини аңлатмақта. У, һазир германийәниң пайтәхти берлин шәһиридики парламент бинасиниң алдидики җумһурийәт мәйданида ялғуз кишилик паалийәт өткүзмәктә.
Абдулла ариш телефон зияритимизни қобул қилип, ялғуз кишилик намайиш паалийитини 6-айниң 15-күни германийәниң әң муһим санаәт шәһәрлиридин шитуттгарт шәһиридә башлиғанлиқини баян қилип мундақ деди: «мән ялғуз кишилик намайишимни 6-айниң 15-күни германийәниң шитуттгарт шәһиридики шилос мәйданида башлиғанидим. 24-Чеслағичә уда 10 күн ялғуз кишилик намайиш қилдим. 24-Чесладин кейин һәр шәнбә күни чүштин кейин елип беришқа башлидим. Кейин германийәниң пайтәхти берлинға намайиш қилип келәй дәп кәлдим».
У, шитуттгарт шилос мәйданида елип барған ялғуз кишилик намайиши тоғрисида мәлумат берип мундақ деди: «шилос мәйданида елип барған паалийәттә чоң бир тахтиға'шәрқий түркистанға мустәқиллиқ‹дегән хәтни йезип қойдум. Буниңдин башқа йәнә ишғалчи хитайниң шәрқий түркистанда қурған җаза лагерлирида болуватқан ишлар, җаза лагерлириниң сүрәтлири, алди билән уйғур пәрзәнтлирини мәҗбурий хитайлаштуруши, уйғур қизлирини мәҗбурий хитай әрлири билән той қилдуруши, андин кейин уйғурларниң мәдәнийәт мираслирини йоқ қилиши, мәсилән мәсчитләрни чеқиши вә хитай дөлитиниң уйғур районини сақчи дөлитигә айландурғанлиқи тоғрисидики рәсимләрни тиздим. Әң муһими көргәзмидә сүний һәмраһ билән ениқлап чиқилған лагерларниң рәсимлири билән лагерда тутуп турулуватқан, түрмиләрдә йетиватқан уйғур сәрхилләрниң сүрити чүшүрүлгән чоң лозункини қойдум».
Абдулла ариш әпәндиниң аилисидин 5 киши лагерға ташланған болуп, у, буларниң сүрәтлири чүшүрүлгән лозинкиниму көргәзмигә қойған. У, бу һәқтиму тохталди.
Абдулла ариш әпәндиниң ейтишичә, кичик шәһәр вә йезилардики германлар уйғурларниң ким икәнликини, уйғур дияриниң қәйәрдә икәнликини таза билип кәтмәйдикән. У, буни аңлитиш үчүн 1899-йили чәтәлдә нәшр қилинған шәрқий түркистанниң чоң хәритисини қоюп, у йәрниң хитайлар тәрипидин бесивелинған земин икәнликини аңлатқанлиқини баян қилип мундақ деди: «шәрқий түркистанниң 1899-йили сизилған чоң хәритиси билән 1920-йили сизилған бир хәритини вә 1949-йили сизилған йәнә бир хәритә болуп 3 хәритини қойдум. Буни қоюшумдики сәвәб 1899-йили сизилған хәритидә хитай императорлуқи бесивалған земинлар дәп манҗурийә, моңғулийә, тибәт қатарлиқ җайлар көрситилгән. 1920-Йили бесилған хәритидиму шундақ көрситилгән. Бу хәритиләрни көрситип туруп шәрқий түркистанниң бесивелинған земин икәнликини аңлатсақ кишиләр қайил болидикән. Бу бәк яхши уссул икән».
Германийәниң шитуттгарт шәһиридә туруватқан абдулла ариш әпәнди өзиниң 6-авғуст күни башлап, 8-авғуст күнигичә давам қилидиған германийәниң пайтәхти берлиндики парламент бинасиниң алдидики җумһурийәт мәйданида өткүзүватқан ялғуз кишилик намайишида уйғурларниң һазирқи еғир вәзийити билән өз аилисидикиләрниң җаза лагериға ташланғанлиқини тонуштуридиғанлиқини баян қилди.
У, өзиниң йәнә бир муһим иши болса «җаза лагерлири» тоғрисида тәйярлиған язма доклатини германийә парламентиға бериш икәнликини, бу арзусиниң 6-авғуст күни әмәлгә ашқанлиқини баян қилди.
Униң ейтишичә, берлиндики нурғун киши униң алдиға келип сүрәтләрни көрүп, униңдин уйғурлар тоғрисида соаллар сориған. Бир гуруппа зиярәтчи хоңкоңлуқларму келип, уни қоллайдиғанлиқини билдүрүшкән. У, бу һәқтә тохталди.
Биз абдулла ариш әпәнди билән биргә германийәниң лудвигсбург шәһиридә өткүзүлгән намайишқа иштирак қилған тохтирузи обул әпәнди билән телефон сөһбити елип бардуқ. У, абдулла аришниң 6-айниң 15-күнидин тартип наразилиқ намайиши қиливатқанлиқини, демократийә билән башқурулуватқан дөләтләрдә бундақ паалийәт өткүзүшниң пайдисиниң наһайити зор икәнликини, германийәдә уйғур мәсилисини билидиғанларниң саниниң күнсайин көпийиватқанлиқини баян қилди.
Абдулла ариш әпәндиниң ейтишичә, униң иниси абдувәли тохти ариш 2017-йили, 10-айдин башлап лагерда икән, у малийә-иқтисад университетиниң компютер кәспини пүттүргән болуп, қаритал хәлқара сода ширкити раван йол уйғурчә йол башлаш системисиниң юмшақ детал инженери икән. Қейнатиси һәсән ғопур маралбеши авам яғ завутиниң директори болуп, уму 2017-йили 10-айда лагерға ташланған. Сиңлисиниң йолдиши әсқәр әхәт 2018-йилниң ахирлири лагерға елип кетилгән. У чаңән университетиниң шәһәр қурулуш лайиһәләш кәспини пүттүргән.
Абдулла ариш қәшқәр вилайитиниң йәкән наһийәсидин болуп, униң аилисидин 5 киши җаза лагерлирида икән. У, германийәгә йеңи кәлгән болсиму, келип узун өтмәйла хитайға қарши наразилиқ паалийити елип беришни башливәткән.
