Photo: RFA
Xitay da'iriliri ata-aniliri lagérlargha élip kétilgen balilargha échilghan mekteplerni hemme nersisi tel "Yataqliq mektepler" dep teriplewatqan bolsimu, bu mektep heqqide ashkarilan'ghan bezi uchurlar xitayning dégenlirini yalghan'gha chiqarmaqta.
"Zimistan tori" da bérilgen bir tepsiliy xewerge qarighanda, bu xil mekteptiki oqughuchilar xarlinidiken, ozuqsiz qalidiken we rohiy chüshkünlükke uchraydiken.
Xewerde jenubiy Uyghur élige jaylashqan bir "Yataqliq mektep" oqutquchisining éytqanliridin neqil élip körsitishiche, uning oqughuchisi 9 yashliq gülnar esli shadiman bir qiz bolup, u, bu mektepke yötkelgendin kéyin uning yüzdin külke pütünlen kötürülgen.
U derske diqqet qilalmaydiken, da'im yighlaydiken. Uning ata-anisi lagérgha élip kétilgen bolup, uni eng xushal qilidighan bir ish bolsa ikki heptide bir qétim sirtta qalghan uruq-tughqanlirini yoqlashqa bérilidighan qisqinigha ruxset iken. Uning shu kün kelgüche taqiti taq bolidiken we iltimasni baldur tapshurup chiqip kétishke aldiraydiken.
Sirtta tughqanliri yoq bashqa balilargha teshwiqat filimi körüsh orunlashturulidiken. Ularning üch waq tamiqigha köktat bilen gürüch bérilidiken. Oqughuchilar da'im bu tamaqqa toymighanliqini bildüridiken.
Uningdin bashqa her bir oqughuchigha yérim yilda bir qétim bir taxta sopun we bir qap chish pastisi tarqitilidiken. Issiq su asasen yoq bolup, balilar pakizliqida guman bolghan turuba süyi ichidiken.
Xewerde ottura Uyghur élidiki bir mekteptiki ehwallarmu bayan qilin'ghan. Bu bir bashlan'ghuch mektep bolup ata-aniliri lagérgha élip kétilgen balilar mektepte qattiq qiynilidiken.
Bezi anilar erlirining lagérda ikenliki, öyide yeydighan pul yétishmigechke mektep formisighimu chiqish qilalmaydighanliqini éytishqan. Bezi anilar pul tépish üchün nimkar ishlep öylirige kech qaytqachqa, bundaq ayallarning balilirining kimlirini yuyup béridighan'ghimu waqti chiqmay qalidighan ehwallar köp uchraydiken. Bundaq balilar mektepke issiqsiz, meynet kiyimlerni kiyiship kélidiken we chüshkünlükte kün ötküzidiken.
Xewerde yene korladiki bu bir parawanliq merkizi misal qilin'ghan. Bu urun'ghan her küni kech 3 yashtin 6 yashqiche bolghan bir nechche balini saqchi élip kélidiken. Bu balilarning ata-aniliri lagérgha élip kétilgen bolghachqa ularning baridighan öyi yoq iken. Shunga ular bu yerde turushqa mejbur iken.
Xitay da'irilirining 1 milyondin 3 milyon'ghiche Uyghur we bashqa musulman xelqlerni atalmish "Qayta terbiyelesh lagérliri" gha élip ketkenliki xewer qilin'ghan.
Xitay bu orunlarning kespiy terbiyelesh merkezliri ikenlikini teshwiq qilghan bolsa, ularning sirtta qalghan perzentlirining "Toqquzi tel yatliq mekteplerde kütülüwatqanliqi" ni xewer qilghan idi.
Halbuki, xelq'ara kishilik hoquq organliri xitayning Uyghurlarni yighiwélish lagérlirigha solap ularning insaniy heq-hoquqigha éghir derijide dexli-terz qiliwatqanliqini bildürüshken we xitayni bu lagérlarni derhal taqashqa chaqirghan.
Aldinqi küni amérikidiki "Yehudiy chong qirghinchiliqi moziyi" xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini "Insaniyetke qarshi jinayet" dep békitken idi.
