Yawropa ittipaqi komitéti re'isi ursuladin béyjing ziyaritide Uyghur ziyaliylirini qoyup bérishni otturigha qoyush telep qilindi
2023.11.16

Gérmaniyediki “Axbarat közniki” torining yéqinda élan qilghan “Wondirlin türmidiki Uyghur tetqiqatchilirini sürüshtürüshi kérek” namliq xewiride bayan qilinishiche, bash shtabi gérmaniyening götin'gen shehiride bolghan “Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati” yéqinda bayanat élan qilip, yawropa ittipaqi komitéti re'isi ursula wondirlindin 12-ayda élip baridighan béyjing ziyariti mezgilide rahile dawut we ilham toxti qatarliq qamaqtiki Uyghur tutqunlarni qoyup bérishni otturigha qoyushini telep qilghan.
Xewerde éytilishiche, bayanatta mundaq déyilgen: “Rahile dawut we ilham toxti bimene sotlar arqiliq muddetsiz qamaq jazalirigha mehkum qilindi. Yene qanche yüzligen ziyaliy we yazghuchilar peqet Uyghur bolghanliqini üchünla türmilerge tashlandi yaki jaza lagérlirigha qamaldi. Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati yawropa ittipaqi komitéti re'isi ursula wondirlinni12-ayning bashliri xitaygha ziyaretke barghanda, türmidiki Uyghur alimlirining qoyup bérilishini teshebbus qilishqa chaqiridu”.
Xewerde yene mundaq jümliler orun alghan: “‛xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati‚ irqiy qirghinchiliqning aldini élish bölümining mes'uli hanno shédlér mundaq dédi: ‛xitay hökümitining yillardin buyan Uyghur puqralirigha yürgüzüp kelgen irqiy qirghinchiliqi, rahile dawut we ilham toxtigha oxshash tetqiqatchilarni uzun muddetlik qamaq jazalirigha mehkum qilishnimu öz ichige alidu. Ularning jinayiti Uyghur bolghanliq idi. Yene yüzligen Uyghur ziyaliyliri, tetqiqatchiliri we yazghuchiliri türmige tashlandi, jaza lagérlirigha qamaldi yaki kéyinki yillarda uzun muddetlik qamaq jazalirigha höküm qilindi”.
Hanno shédlér ziyaritimizni qobul qilghanda, öz teshkilatining Uyghurlar mesilisige köngül bölüsh tarixining xélila uzunluqini eskertip mundaq dédi: “Biz Uyghurlar mesilisige zaman-zamanlardin buyan köngül bölüp kéliwatimiz. Bolupmu 2014-yili ilham toxti qolgha élin'ghandin kéyin, uning mesilisini xelq'arada küntertipke keltürüsh yolida köp tirishchanliqlar körsettuq. Jaza lagérliri peyda bolghandin kéyin téximu shundaq boldi. Biz her bir pursettin ünümlük paydilinip, Uyghurlar mesilisi kötürüp chiqishqa tirishiwatimiz. 12-Ayning bashlirida yawropa ittipaqi komitétining re'isi ursula wondirlin xitaygha ziyaretke barmaqchi. Biz uninggha qaritip ochuq bayanat élan qilip, uning xitay ziyariti mezgilide türmidiki Uyghur ziyaliyliri mesilisini ikki terep söhbitining muhim bir mezmuni qilishini, türmidiki Uyghur ziyaliylirini qoyup bérishni teshebbus qilishini telep qilduq”.
Gérmaniyediki meyli “Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati” bolsun yaki xitay bilen alaqidar tetqiqat organliri bolsun, nöwette ularning Uyghurlar mesilisige köngül bölüshte emeliy qedemlerni bésishqa bashlighanliqini ilgiri sürgen d u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependi, Uyghurlar mesilisining gérmaniyede barghanséri chungqur diqqetni tartiwatqanliqini tilgha aldi.
Hanno shédlér sözide yene, ilham toxti we rahile dawutqa oxshash qanche yüzligen Uyghur ziyaliylirining teqdirining namelum bolushi yaki ghayib qiliwétilishiningmu xitayning sherqiy türkistanda élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqidin biri hésablinidighanliqini, jaza lagérliri we mejburiy emgekningmu bu irqiy qirghinchiliqning yene bir qismi ikenlikini, ata-aniliridin ayrilghan sansizlighan balilar uchrawatqan xorluqlarningmu bu irqiy qirghinchiliqning ochuq alamiti ikenlikini ilgiri sürdi.
Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependining qarishiche, yawropa ittipaqi we b d t da közetküchilik salahiyitige ige bolghan “Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati” ning Uyghur ziyaliylirini qoyup bérish heqqide yawropa ittipaqi komitéti re'isi ursula wondirlin'gha qaratqan bu bayanatining ehmiyiti zor bolup, u gérmaniyedila emes, yawropa ittipaqidimu belgilik diqqet qozghaydiken.
Mezkur bayanatta yene rahile dawutning 2017-yili qolgha élinip, 2018-yili “Bölgünchilik” we “Dölet bixeterlikige xewp yetküzüsh” jinayiti bilen muddetsiz qamaq jazasigha uchrighanliqi, ilham toxtining 2014-yili 1-ayda qolgha élinip, shu yili 9-ayda muddetsiz qamaq jazasigha mehkum qilin'ghanliqi otturigha qoyulghan, shundaqla bu shexslerning sherqiy türkistan xelqining medeniyiti, örp-aditi, diniy en'enisi we iqtisadini tetqiq qilidighan ziyaliylar ikenliki ularning emeliy xizmetliri arqiliq chüshendürüp bérilgen hemde wéymar kishilik hoquq mukapatigha we yawropa parlaméntining “Saxarof mukapati” gha na'il bolghan ilham toxtining 2017-yilidin buyan iz-dériki yoqluqi ilgiri sürülgen.