Yawropa ittipaqi bilen xitay arisidiki soda urushi Uyghurlar mesilisige tesir körsitelemdu?

2022-Yili 4-ayning 1-küni yawropa komissiyonining re'isi ursula won dér léyén (Ursula von der Leyen) biryussélda xitay re'isi bilen torda körüshkendin kéyin ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida sözlewatidu. 2022-Yili 1-aprél, biryussél

Melum bolghinidek, 2021-yili 3-ayda yawropa parlaménti qarar maqullap, Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen munasiwetlik bir qisim xitay emeldarlirigha jaza yürgüzgendin kéyin, xitay hökümiti öch élish meqsitide 2021-yili 5-ayning 20-küni bir bölek yawropa parlaménti ezalirigha we yawropadiki bezi aqillar ambirigha jaza yürgüzüp, ikki terepning sürkilishige asas salghan idi. Arqidinla yawropa parlaménti “Yawropa-xitay meblegh sélish kélishimi” ni emeldin qalduridighan bir qarar qobul qilip, xitaygha qayturma hujum qilghan idi.

Közetküchiler, Uyghur irqiy qirghinchiliqini arqa körünüsh qilghan bu sürkilishni “Yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki soda urushining ot piltisi” dep atap kélishken idi. Ularning qarishiche, bu weziyetning arqa perdisidin yawropa komissiyonining re'isi ursula won dér lé'in orun alghan. “Dunyadiki eng küchlük ayallardin biri” dep teripliniwatqan ursula won dér lé'in xitayning kütkenlirining eksiche, bu qétimmu yawropa komissiyonining re'islikini qayta üstige alghan we yene 5 yil dawam qilidighan wezipisini bashlighan. U wezipe ötigen muddet ichide, yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki soda urushi yenimu ewjige chiqishi mumkin iken.

 “Gérmaniye dolqunliri” radiyosi 25-iyun élan qilghan “Söhbetning istiqbalidin ümid yoq, soda urushi bashlinish aldida turuwatamdu? ” namliq xewerde bayan qilinishiche, xitaydiki éghir iqtisadiy kirizis, istémal küchining zor derijide töwenlishi netijiside, döletning toluqlima yardimi bilen ishlepchiqiriliwatqan xitayning töt xil markidiki tokluq aptomobilliri éksportqa tayinip özlirini qutuldurush yolini tallighan. Buning bilen, 2023-yilining otturiliridin bashlapla xitayning erzan bahadiki tokluq aptomobilliri yawropa bazarlirigha tökme qilinip, yawropa aptomobil sana'itige éghir xiris peyda qilghan.

Ikki hepte ilgiri ursula won dér lé'in yétekchilikidiki yawropa ittipaqi bir qarar maqullap, xitayning tokluq aptomobillirigha 39. 1 Pirsent baj qoyidighanliqini, eger bashqiche kélishish imkanliri bolmisa, 7-ayning 4-künidin bashlap xitayning tokluq aptomobillirigha eslidiki 10 pirsent baj bilen qoshulup, jem'iy 49.1 Pirsent baj qoyush qararining resmiy ijra qilinidighanliqini jakarlighan. Xitay terep buninggha qattiq naraziliq bildürüp, “Eger yawropa ittipaqi 7-ayning 4-künigiche bu qarardin waz kechmise, xitay buninggha qarita munasip tedbir qollinidu” dep agahlandurush bergen.

Mushundaq bir weziyette, xitayda töt künlük ziyarette bolghan gérmaniyening mu'awin bash ministiri we iqtisad ministiri robért habek gérmaniye bilen xitayning we yawropa ittipaqi bilen xitayning soda sahesidiki majiralirini söhbet arqiliq hel qilishning mumkin emeslikini tonup yétip, “Yawropa ittipaqi xitay bilen bolghan soda riqabitige omumyüzlük teyyarliq qilishi kérek” dégen chaqiriqni otturigha qoyghan.

Türkiyediki istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, yawropa ittipaqi eger xitay aptomobillirigha qoyghan bajni heqiqiy emeliyleshtürse, xitaymu buninggha qarita öch élish xaraktérlik tedbir qollinidiken we buning aqiwitide ikki terep otturisida heqiqetenmu soda urushi partlaydiken.

Derweqe, yawropa ittipaqining yuqiri baj siyasitige qarshi xitay hakimiyiti yawropadin import qiliwatqan choshqa göshi we süt mehsulatlirini tekshürüshni bashlighan. Mubada xitay hökümiti aldimizdiki künlerde yawropa tawarlirigha bajni östürüsh yaki yawropa tawarlirini chekleshke oxshaydighan tedbirlerni élan qilsa, ikki terep otturisidiki soda urushi téximu küchiyidiken.

Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömerning qarishiche, xitayning küntaxta we tokluq aptomobilliri Uyghur mejburiy emgikige tayan'ghan erzan bahadiki mehsulatlar bolghanliqi hemde xitay döliti ulargha toluqlima yardem bériwatqanliqi üchün, yawropa shirketlirining ular bilen riqabetlishelishi asan'gha toxtimaydiken. Yawropa ittipaqining yuqiri baj siyasiti bolsa, ikki terep otturisidiki riqabetni sürkilish derijisige kötüridiken.

Yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki soda urushi partlisa, bu Uyghurlar mesilisige qanchilik tesir körsitidu?

Doktor erkin ekremning tilgha élishiche, eger ikki terep otturisida soda urushi bashlansa we bu urush chongqurlashsa, uning tesiri yalghuz siyasiy sahegila emes, belki ijtima'iy, medeniyet, kishilik hoquq sahelirige qeder kéngiyidiken. Netijide, Uyghurlargha nisbeten öz menpe'etliri üchün pa'al heriket qilishning yaxshi pursetliri yaritilidiken.

Bextiyar ömerning qarishiche, eger soda urushi partlisa hemde yawropa ittipaqi küchlük qanuniy tedbirlerni yolgha qoyalisa, buning Uyghur mejburiy emgikini chekleshte belgilik roli bolushi mumkin iken.

Yawropa metbu'atliridiki köpligen xewerlerge asaslan'ghanda, xitay hazirqi siyasiy, iqtisadiy siyasitidin waz kechmeydiken hemde yawropa bazarlirigha qanchilik éhtiyajliq bolushidin qet'iynezer, yawropa ittipaqighimu yol qoymaydiken. Xitayning rusiye-ukra'ina urushida rusiyeni qollash meydanida dawamliq ching turushi bolsa, ikki terep otturisidiki toqunushni barghanséri kücheytidiken.

Gérmaniyening mu'awin bash ministiri we iqtisad ministiri robért habek xitay ziyaritidin kéyin taratqulargha qilghan sözide “Menche, biz bu riqabetke heqiqiy rewishte yüzlinishimiz lazim. Biperwaliq, yawashliq, sörelmilik we hurunluq tallash emes” dégen.