Mutexessisler yawropa ittipaqi kéngishi testiqlighan “Mejburiy emgekning aldini élish nizami” heqqide toxtaldi

Ghulja nahiyesi toqumichiliq sana'et rayonidiki tikküchilik séxidin bir körünüsh, 2023-yili 14-awghust, ghulja

Yawropa ittipaqi kéngishi (Council of The EU) 20-noyabir küni “Mejburiy emgekning aldini élish nizami” (The Forced Labor Regulation) ni testiqlighanliqini élan qildi. Ularning bu heqtiki bayanatigha asaslan'ghanda, qisqiche “FLR” dep atalghan bu nizam, yawropa ittipaqi tewesidiki barliq dölet organlirining mejburiy emgek bilen yasalghan mehsulatlar we zapchaslarning yawropa ittipaqi bazirida qismen yaki pütünley sétilishini chekleshni telep qilidiken. Bu qanun yene her qaysi shirketlerning teminlesh zenjirliride mejburiy emgektin paydilinishning aldini alidiken.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining tetqiqatchisi xélén dé rén'gérw (Hélène de Rengervé) yéqinqi ikki yildin buyan yawropa ittipaqida mexsus mejburiy emgekke chétishliq bolghan shirketlerning mes'uliyitini sürüshtürüsh qanunlirini teshebbus qilip kéliwatqan bolup, u kishilik hoquqni közitish teshkilatining resmiy tor bétide yawropa ittipaqi kéngishi testiqlighan bu yéngi nizamni mexsus tonushturghan.

U maqaliside dunyadiki mejburiy emgekning ziyankeshlikige uchrawatqanlar heqqide mundaq sanliq melumatlarni otturigha qoyghan: “2022-Yildiki xelq'ara emgekchiler teshkilatining zamaniwi qulluqqa bolghan mölcheriche, pütün dunya miqyasida 17 milyon 300 ming adem mejburiy emgekning ziyankeshlikige uchrimaqtiken. Bu san 2016-yildin 2021-yilghiche bolghan ariliqta 8 pirsent ashqan. Uningda déyilishiche, 3 milyon 900 ming kishi Uyghur aptonom rayoni, türkmenistan we shimali koréye qatarliq dölet we rayonlarda mejburiy emgekning ziyankeshlikige uchrimaqtiken. Shirketlerning xususiy igiliktiki mejburiy emgektin alghan paydisi her yili 63 milyard 900 milyon dollardin ashidiken.”

Xélén dé rén'gérw xanimning radiyomizgha éytishiche, 2020-yili yawropa ittipaqining xitay bilen meblegh sélish kélishimi imzalaydighanliqi heqqide munaziriler bolghan. Yawropa parlaménti, eger yawropa ittipaqi Uyghur rayonida mejburiy emgekning aldini élish heqqide birer ünümlük tedbir qollanmisa, xitay bilen bundaq meblegh sélish kélishimini testiqlashning mumkin bolmaydighanliqigha qarar bergen. Ashu qétimliq qarar bügünki “Mejburiy emgekning aldini élish nizami” ning barliqqa kélishige seweb bolghan. Mezkur nizam 2028-yilidin bashlap resmiy yolgha qoyulidiken.

 Yawropa ittipaqi testiqlighan “Mejburiy emgekning aldini élish nizami”, amérikada yürgüzülüwatqan “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” we amérikaning bezi mehsulatlargha qoyghan tamozhna béjigha azraq oxshaydiken. Xélén dé rén'gérw xanimning bildürüshiche, ular mezkur nizamni ünümlük yürgüzüsh, yeni amérika chégrasida tosulup qalghan mehsulatlarning yawropa bazirigha kérishidin saqlinish üchün, mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlarni perqlendürüsh, xeter astidiki rayonlarni éniqlash, tekshürüsh netijisi we bezi delil-ispatlarni ortaqlishish qatarliq témilarda amérika qatarliq oxshash pikirdiki döletler bilen hemkarlashqan.

U yawropa ittipaqi kéngishi testiqlighan “Mejburiy emgekning alini élish nizami” bilen amérikadiki “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni sélishturup mundaq dédi: “UFLPA Nurghun jehettin téximu küchlük. Aldi bilen, UFLPA ge asasen Uyghur rayonida Uyghur mejburiy emgiki yüz bériwatqanliqi perez qilin'ghanliqi üchün, mejburiy emgekning Uyghur rayonida yüz bériwatqanliqi heqqidiki qarashni shu yerdiki yerlik organning testiqlishi kérek emes. Yene bir tereptin shirketler özliri Uyghur rayoni bilen héchqandaq baghlinishi yoqluqini ispatlishi kérek. Yawropa ittipaqining nizamida bolsa, jughrapiyelik nishan éniq emes. U dunyaning her qandaq yéridin kelgen herqandaq mehsulatni nishan qilidu. Shundaqla u melum bir dölet qollighan mejburiy emgekkila xas emes. U shexsiy teminlesh zenjiride ishlen'gen mehsulatlarni we dölet qollighan mejburiy emgek arqiliq ishlen'gen mehsulatlarni öz ichige alidu.”

Xélén dé rén'gérw xanimning éytishiche, eger mejburiy emgek qiliwatqan dölet yaki alaqidar shirket hemkarlashmisa, yawropa ittipaqi tekshürgüchilerning qarar chiqirishigha zörür bolghan barliq delil-ispatlarni tekshürüshige ruxset qilidighan maddilar bar iken. U buninggha misal qilip, yawropa ittipaqining Uyghur rayonidiki mejburiy emgek xewpi heqqide sanliq melumat ambiri qurushini telep qilghanliqini tekitlep ötti.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümining mu'awin diréktori maya wang xanim mezkur yéngi nizam heqqide toxtilip: “Bu nizamning testiqlinishi, Uyghur rayonidiki mejburiy emgekke bérilgen jawab boldi. Bu kishilik hoquq pa'aliyetchiliri üchün zor ghelibe” dédi.

Maya wang xanimmu yawropa ittipaqi bilen amérikaning bu heqtiki qanunini sélishturup mundaq dédi: “Epsus, bu qanunning amérika nusxasigha sélishturghanda, yawropa ittipaqining nizami ajizraq. Amérikadikisi Uyghur rayonigha xas. Eger yawropa ittipaqimu shinjangni xeterlik rayon dep békitse, bir qisim nazaret qilish méxanizmi qozghilishi mumkin. Yawropa ittipaqining nizamida shinjangdin kelgen barliq mehsulatlarning mejburiy emgek bilen yasalghanliqini perez qilinmaydu. Ularning bu nizamini ajiz qilidighan nuqta del mushu. Meyli qandaq bolushidin qet'iynezer, bu bir chong qedem. Kéyinki qedemde ijra qilish we bu mehsulatlarni tekshürüsh iqtidarining küchlük bolushini ümid qilimiz. Yene bir muhim nuqta shuki, bashqa hökümetlerningmu Uyghur mejburiy emgikining aldini élishta oynaydighan roli mesilisidur. Bu nizamning yawropa ittipaqida maqullan'ghanliqini körüsh nahayiti qaltis ish. Amérika we yawropa ittipaqi heriket qiliwatidu, lékin biz en'gliyede buninggha da'ir birer nizam yaki qanunni körmiduq. Uningdin bashqa awstraliye we bashqa döletlermu Uyghur rayonida mejburiy emgekning ishlitishini chekleydighan qanunlarni maqullishi kérek.”

Xélén dé rén'gérw xanim dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghur rayonidiki mejburiy emgekke chétilish éhtimali bolghan shirketlerning, Uyghur rayonidin chékinip chiqishining toghra tallash bolidighanliqini tekitlidi. Yawropa ittipaqi testiqlighan nizamida körsitilishiche, mezkur nizam shirketlerning tégishlik tirishchanliqni körsitishini telep qilghan. Xélén dé rén'gérw xanim yene Uyghur rayonigha oxshash dölet orunlashturghan mejburiy emgek sistémisida shirketlerning muwapiq tirishchanliqning bolmaydighanliqinimu tekitlidi:

“Shunga bu uchurni qayta-qayta tekitlishimiz kérek: dölet mejburlighan mejburiy emgek da'irisidiki shirketlerning birdinbir hel qilish charisi u rayondin chékinish.”

U yene buningdin kéyinki qedem basquchlar heqqide toxtilip mundaq dédi: “Kéyinki qedemde bu belgilime nizam yawropa ittipaqining resmiy zhurnilida élan qilinidu. Élan qilin'ghan kündin bashlap, munasiwetlik organ we shirketlerning üch yilliq teyyarliq waqti bolidu. Üch yildin kéyin, yeni bizning ümidimiz, 2028-yilining béshida bu nizam resmiy yolgha qoyulidu.”

U axirida bu nizam yolgha qoyulghandin kéyin, her qandaq kishilik hoquq teshkilatliri-Uyghur guruppiliri we ammiwi teshkilatlar (CSO) yaki shexslerning yawropadiki organlargha “Uchur yollash” arqiliq Uyghur mejburiy emgikige chétishliq shirketler we mehsulatlar heqqide erz sunsa bolidighanliqni bildürdi. Uning éytishiche, her qandaq kishi “Men bu mehsulatning mejburiy emgek bilen yasalghanliqigha ishinimen” dep erz-shikayet sunsa, mes'ul organlar melumatlarni tekshürüp, delil-ispatlarni toplap, bayqashlirigha asasen mezkur mehsulatni bir terep qilidiken. Mushuninggha oxshash tekshürüshler dawam qilmaqtiken.