Yawropa parlamént ezaliri Uyghurlar heqqidiki qararnamini maqullash aldida küchlük bayanlarni berdi

Washin'gtondin muxbirimiz irade teyyarlidi
2024.10.12
yawropa-ilham-tohti-gulshen-abbas Yawropa parlaménti qararname maqullap xitay hökümitidin jaza lagérlirini taqashni telep qildi.
Photo: RFA

Yawropa parlaménti 10-öktebir küni parlaménttiki 570 ezaning qollap awaz bérishi netijiside türmide yétiwatqan ilham toxti we gülshen abbaslarning derhal qoyup bérilishini telep qilip turup, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan wehshiyliklirini eyibleydighan bir qararname élan qilghanidi.

Qararnamide ular xitay hökümitidin Uyghur élidiki jaza lagérlirini taqap, xalighanche tutqun qilin'ghan barliq tutqunlarni azad qilishqa chaqirish bilen birge, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan siyasetlirini “Insaniyetke qarshi jinayet” dep atighan we bu jinayetlerning “Éghir irqiy qirghinchiliq xewpi” teshkil qilidighanliqini otturigha qoyghan.

Yawropa parlaméntidiki bu abide xaraktérlik qararname élan qilinishtin bir kün burun, yeni 9-öktebir küni yawropa parlaméntidiki omumiy kéngeshte kishilik hoquq, démokratiye we döletni qanun boyiche bashqurushning depsende qilinish déloliri toghrisida yighin bolup ötken bolup, uningda ilham toxti we gülshen abbasning naheq tutqun qilinish mesilisi heqqide mexsus munazire élip bérilghan. Bu munaziride herqaysi guruppa we rayonlargha tewe parlamént ezaliri söz élip, Uyghurlar heqqidiki endishilirini ipadiligen. Bu parlamént ezalirining ichide yuqirida déyilgen qararnamining aptorlirimu bar.

Yighinda aldi bilen bu qararname aptorlirining biri bolghan mériyam léksimen xanim (Miriam Lexmann) xanim söz qilip, nöwette özining qurulghanliqining 75 yilliqini xatirilewatqan xitay hakimiyitining özi teshwiq qilghanning eksiche, 75 yildin béri insanlargha térrorluq, bésim we azab-oqubet élip kelgen bir hakimiyet bolghanliqini, dédi.

U sözide “Bu mustebit hakimiyetning insaniyetke, Uyghurlargha, tibetlerge we bashqa milletlerge qarshi jinayet sadir qilip, térrorluq we zulum élip kéliwatqanliqini” eskertip turup: “Biz dawamliq ilham toxti we gülshen abbasni, shundaqla bu hakimiyet teripidin türmige tashlan'ghan ashu sanaqsiz kishilerning qoyup bérilishini telep qilishimiz hemde bu hakimiyetning mes'uliyitini sürüshtürüshimiz kérek” dédi.

Mériyam xanim yene, mustebit hakimiyetlerning zulumining peqet öz döliti ichidila ayaghlashmaydighanliqini eskertip turup: “Shunga ilham toxti, gülshen abbas we sansizlighan kishiler üchün söz qilish exlaqiy jehette toghra bolupla qalmay, belki yene özimizning erkinliki, tinchliqi we bixeterlikini qoghdashningmu asasidur. . . Biz ittipaqliship, dunya miqyasida erkinlik we kishilik hoquqni qoghdishimiz kérek” dédi.

Arqidin yighinda rafa'él gluksimen (Raphaël GLUCKSMANN) ependi bu yighinda qilghan sözide, xitay hökümiti teripidin muddetsiz késiwétilgen ilham toxti we 20 yilliq qamaqqa höküm qilin'ghan gülshen abbas xanimgha oxshash sanaqsiz Uyghurlarning jinayitining peqet Uyghur bolup tughulush ikenlikini eskertken. U yene mundaq dégen:

 “Xitay kompartiyesining herikiti xitay chégrasidila toxtap qalghini yoq. Bu jinayetlerni eyiblesh üchün awaz chiqarghanlar hetta bizning dölitimizde turupmu parakendichilikke we ziyankeshlikke uchrawatidu, xuddi yéqinda gülbahar jélilowa parizh kochilirida uchrighandek. Men bu yighin zalida olturghanlarning oyghinishini muraji'et qilimen. Biz öz zéminimizda élip bériliwatqan bu jinayetlerni choqum jazalishimiz kérek. Uyghurlargha bu zulumni pilanlighuchilargha choqum jaza bérishimiz kérek. Ilham toxti we gülshen abbaslar insanliq izzet-hörmitining simowli, yawropaning ularning yénida ikenlikini körsitidighan peyt keldi”.

Yighinda yene yawropa parlaméntining italiyedin kelgen ezasi lara magoni (Lara MAGONI) xanimmu söz qildi. U sözini “Men bir insan bolush süpitim bilen Uyghurlarning xitay hökümitidin bunche yildin béri tartiwatqan azab-oqubetlirige bolghan qattiq nepritim we ökünüshümni ipade qilmaqchimen” dep bashlighan. U sözi dawamida “Xitay hökümitining Uyghurlargha élip bériwatqan wehshiyliklirining irqiy qirghinchiliq ikenlikini tekitlep “Xitay hökümiti irqiy qirghinchiliq élip bériwatidu, ular peqet Uyghur medeniyitini yoqitishnila emes, belki bu milletni tüptin yoqitishni meqset qilghan” dep eskertken. Lara magoni xanim sözide, yawropaning xitay bilen bolghan keng kölemlik iqtisadiy hemkarliqlirining xitayning jinayetlirige qarita süküt qilishni keltürüp chiqiwatqanliqinimu eskertip “Emdi bu jinayetlerge perwasizliq qilidighan waqitlar ayaghlishishi kérek” dégen.

Yighinda yene, yawropa parlaméntining gérmaniyedin bolghan ezasi érik markwardmu söz qilip, xitayda yüz bériwatqan bu depsendichilikni uzundin béri bilip turuqluq birer ish qilalmasliqning tolimu échinishliq ehwal ikenlikini éytqan. U, ilham toxti we gülshen abbaslarning milyonlighan Uyghurning peqet ikkila nepiri ikenlikini tekitlep, “Biz dawamliq xitaygha bésim ishlitip jaza lagérlirini derhal taqashni, birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq közetküchilirining u rayonni ziyaret qilishini qolgha keltürüshimiz kérek” dégen.

U yene, xitaygha quruq bésim qilmay uninggha iqtisadiy aqiwet peyda qilishning muhimliqini eskertken hemde öz döliti bolghan gérmaniyening wolkiswagén shirkitining bu zulumgha qulaq yopuruwalghanliqinimu eyibligen.

Portugaliyelik parlamént wekili sébastiyan bugalo (Sebastian Bugalho) xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan wehshiyliklirini “Insaniyetke qarshi jinayet” dep tekitlep turup, yawropani düshmenni shérik dep qaraydighan xataliqini tekrar sadir qilmasliqqa chaqirghan. U sözide “Yawropa komitéti besh yil ilgiri xitayni sistémiliq reqib dep étirap qilish arqiliq muhim signal bergenidi. Biz bu parlamént mezgilide téximu köp ishlarni qilishimiz kérek. Düshmenni shérik dep qaraydighan bu xam xiyal wiladimir putin bilen teng ayaghlishishi kérek, biz uni qayta tekrarlisaq bolmaydu” dep eskertken we “Biz choqum pakitni tonup yétishimiz kérek, xitay peqet sistémiliq reqib emes. U soda reqibi, u bir siyasiy reqib hem exlaq reqibi. Ilham toxti bilen gülshen abbas biz untup qalmasliqimiz kérek bolghan ikki kishi. Men bu qararnamining otturigha chiqishi üchün töhpe qoshqan barliq siyasiy guruppilarni tebrikleymen.”

Yighin dawamida, yawropa parlaméntining ezasi en'gin er'oghlu (Engin Eroglu), firansisko asish (Francisco ASSIS), tes roytin (Thijs REUTEN), rima xassan (Rima HASSAN), katarina wiyéra (Catarina VIEIRA) qatarliqlarmu söz qilghan. Ularmu sözliride xitay hökümitining Uyghurlargha yillardin béri élip bériwatqan zulum siyasetlirini qattiq eyiblesh bilen birge, yawropa ittipaqini bu heqte téximu keskin, téximu küchlük tedbirlerni qollinishqa dewet qilghan. Ular yene, xitay hökümitining yawropagha sozulghan qolinimu alahide tilgha élip, buninggha qet'iy yol qoyulmasliqi lazimliqini tekitleshken.

Yawropa parlaméntining 570 awaz bilen Uyghurlargha da'ir qararnamini maqullap chiqishi xelq'aradiki kishilik hoquq organlirining, kishilik hoquq aktiplirining küchlük alqishigha érishken bolup, yawropa parlaméntining bu yolda basqan keskin hem muhim qedemlirining biri dep bahalan'ghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.