Yawropa parlaménti maqullighan teminlesh zenjiri qanuni Uyghur mejburiy emgiki bilen munasiwetlik

Rafa'il gluksman yawropa parlaméntida sözlewatidu, 2021-yili 3-féwral

Yawropa parlaménti 1-iyun yéngidin tüzülgen yawropa ittipaqining teminlesh zenjiri qanunini 366 awaz bilen maqullidi.

Melum bolghinidek, 2017-yilidin bashlap xitayning jaza lagérliri siyasiti xelq'aragha ashkarilinip aridin 2 yil ötkendin kéyin, yeni 2019-yilidin bashlap xitayning Uyghur diyarida yene Uyghur tutqunlarni mejburiy emgekke séliwatqanliqigha da'ir melumatlarmu ashkarilinip, dunyaning diqqitini tartishqa bashlighan idi. 2021-Yilidin étibaren amérika hökümiti Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik bezi qanunlarni maqullap ijra qilishqa bashlighan bolsimu, yawropa ittipaqida bu sahede tedbir qollan'ghan döletler yoq déyerlik bolghan idi. Peqet gérmaniye 2022-yiligha kelgende yéngi teminlesh zenjiri qanunini maqullap, ishchi-xizmetchilirining sani 3000 din yuqiri bolghan shirketlerge 2023-yili 1-yanwardin bashlap, ishchi-xizmetchilirining sani 1000 din yuqiri bolghan shirketlerge 2024-yili 1-yanwardin bashlap bu qanunni tedbiqlaydighanliqini élan qilghan idi. Uning bashqa, yawropa ittipaqi yaki uninggha eza döletler bu jehette ijabiy qedem basmighan idi.

Xewerlerde körsitilishiche, 2022-yili yawropa komissiyoni teripidin yawropa ittipaqining yéngi teminlesh zenjiri qanunining deslepki layihesi otturigha qoyulghan. Shu yili 12-ayda yawropa ittipaqigha eza 27 döletning pikir qatnashturushi bilen, bu qanun'gha belgilik tüzitishler kirgüzülgen. Uzun mezgillik talash-tartishlardin kéyin, bu qanun bu yil, yeni 2023-yili 6-ayning 1-küni yawropa parlaméntida awazgha qoyulup maqulluqtin ötken. Del shu küni yene firansiye parlaméntidimu “Uyghur mejburiy emgikige chétishliq mehsulatlarni cheklesh qarar layihesi” maqulluqtin ötken.

multimedia.europarl.europa.eu/screenshot

Yawropa axbarat wasitiliridiki “Qattiq qanun” dep süpetliniwatqan yawropa ittipaqining teminlesh zenjiri qanunining awaz bérish netijisige qarighanda, 366 parlamént ezasi qollap awaz bergen. 225 Parlamént ezasi qarshi awaz bergen. 38 Parlamént ezasi awaz bérishtin waz kechken. Démek, mezkur qanun maqulluqtin ötken bolsimu, uning maqulluqtin ötüshi anche asan'gha toxtimighan.

Axbarat wasitiliride bayan qilinishiche, yawropa ittipaqining yéngi teminlesh zenjiri qanunining asan maqulluqtin ötmeslikidiki seweb, uning adettin tashqiri “Qattiq qanun” bolup tüzülgenlikide iken. Bu qanunning rohigha bina'en éytqanda, töwen chekte ishchi-xizmetchilirining sani 250 din yuqiri bolghan, yilliq tijaret sommisi 40 milyon yawrogha yetken shirketler, yuqiri chekte bolsa ishchi-xizmetchilirining sani 500 din yuqiri bolghan, yilliq tijaret sommisi 150 milyon yawrogha yetken barliq yawropa shirketliri bu qanun'gha boy sunushi lazimken. Xilapliq qilghuchilar yawropa ittipaqining qanunliri da'iriside jawabkarliqqa tartilidiken. Mezkur qanunning qattiqliq derijisi gérmaniyening teminlesh zenjiri qanunidinmu éship ketken.

Yawropa ittipaqida maqulluqtin ötken bu qanunni bezi partiyeler we siyasetchiler “Dunya miqyasida kishilik hoquqni téximu keng da'iride qoghdash, muhitni téximu keng kölemde asrash, balilar we qulluq emgikige xatime bérish yolidiki tarixiy abide” dep maxtawatqan bolsimu, yene bezi partiyeler we soda guruhlirining rehberliri uni “Shirketlerning put-qolini chüshep qoyidighan, riqabet küchini ajizlitidighan, ottura we kichik tiptiki shirketlerni bésim astida qoyidighan, jaza da'irisi éniq bolmighan müjmel qanun” dep eyibleshken.

Némila bolmisun, yawropa ittipaqining yéngi teminlesh zenjiri qanunining maqulluqtin ötüshi, parlamént ezaliri teripleshkendek “Zor bir ijabiy qedem” bolghan. Undaqta, bu qanunning Uyghurlar bilen, Uyghur mejburiy emgiki bilen qanchilik alaqisi bar?

Közetküchilerning qarishiche, Uyghur mejburiy emgiki mesilisi xelq'arada küntertipke kélishtin ilgiriki uzun bir zamanda, dunya miqyasida dawam qiliwatqan mejburiy emgek mesilisi asasen untulghan bir mesile haligha kélip qalghan. Merkizi londondiki “Erkin yürüsh” (Walk Free)  namliq kishilik hoquq teshkilatining qul emgikige da'ir eng yéngi doklati 2022-yili élan qilin'ghan. Uningda dunya miqyasida 50 milyon insanning zamaniwiy qul emgikige muptila boluwatqanliqi, buning ichide xitayda 5 milyon insanning qul ishchi ornida ishlitiliwatqanliqi otturigha qoyulghan. Emma irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqan Uyghur diyaridiki türmilerde, lagérlarda, zawutlarda qulluqqa tutulghan Uyghurlarning zadi qanchilik nisbetni igileydighanliqi tilgha élinmighan. Yene bir menidin éytqanda, mejburiy emgek mesilisining dunyada qaytidin küntertipke kélishige we döletlerde teminlesh zenjiri qanunlirining qaytidin tüzülüshige Uyghur mejburiy emgiki mesilisi seweb bolghan.

Bu qarashni ilgiri sürgen gérmaniyediki weziyet analizchi gheyur qurban ependi, yawropa ittipaqining yéngi teminlesh zenjiri qanunining Uyghur mejburiy emgiki bilen zich munasiwetlik ikenlikini tilgha aldi. Uning bildürüshiche, bu qanun Uyghur mejburiy emgikige xatime bérishte, Uyghur qul ishchilarning qan-teri singgen mehsulatlarning yawropa bazarlirigha kirishini chekleshte nahayiti muhim rol oynaydiken.

Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependining qarishiche, amérika hökümiti 2022-yilidin buyan yolgha qoyup kelgen Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik tawarlarning amérika bazarlirigha kirishini cheklesh tedbirliri xitay iqtisadining chékinishige belgilik tesir körsitipla qalmay, yene köpligen gherb shirketlirining hindistan we sherqiy-jenubiy asiya döletlirige yötkilishige seweb bolghan. U sözide, yawropa ittipaqining yéngi teminlesh zenjiri qanuni heqiqiy rewishte ijra qilin'ghan teqdirde, uning xitay iqtisadigha zor zerbe élip kélidighanliqini, xitayning Uyghur mejburiy emgikidin érishiwatqan menpe'etlirini yoqqa chiqiridighanliqini tekitlidi.

 “Erkin yürüsh” namliq kishilik hoquq teshkilatining 2022-yili 9-ayda élan qilghan “Zamaniwiy qulluqning dunyadiki weziyiti” namliq doklatigha qarighanda, dunya miqyasida nöwette 49 milyon 600 ming kishi zamaniwi qulluqning qurbanigha ayliniwatqan bolup, buning ichide 27 milyon 600 ming kishi mejburiy emgekke sélinmaqta iken. Dölet teripidin mejburiy qul qilip ishlitiliwatqanlarning sani 3 milyon 900 ming kishi iken. Biraq bu doklatta qul qiliniwatqan Uyghurlarning nisbitige orun bérilmigen.

Yawropa ittipaqining mezkur teminlesh zenjiri qanuni parlaméntning qararidin ötüshi bilenla küchke ige bolmaydiken. U yene yawropa komissiyoni we yawropa ittipaqigha eza 27 döletning maqulluqidin ötüshi kérekken. Buning üchün yene bir muddet waqit kétidiken.