Yawropa döletliri “Xitayning qerz tuziqi” din agah bolushqa chaqirilmaqta

Merkizi bérlinda bolghan mérkato xitay tetqiqat institutning doklatida bayan qilinishiche, xitay hakimiyitining dölet igilikidiki shirketlirining axirqi 10 yilda yawropa döletlirige salghan omumiy meblighining miqdari 200 milyard yawrogha qeder yetken bolup, 2022-yilidin bashlap meblegh sélishtin chékinishke bashlighan. Xitay 2021-yilining axirighiche en'gliyege 79.6 Milyard, gérmaniyege 30.1 Milyard, italiyege 16 milyard, firansiyege 15.7 Milyard, gollandiyege 13.5 Milyard, finlandiyege 13 milyard yawro meblegh salghan. Xitayning bashqa yawropa döletlirige salghan mebleghlirining miqdari 10 milyard yawrodin töwen bolghan. Bu mebleghlerning köpinchisi yawropa döletlirining asasiy ul eslihe qurulushlirigha we yuqiri téxnologiye sahelirige sélin'ghan.

Biraq, yawropa döletliri xitayning iqtisadiy küchige tayinip turup gherbning qimmet qarishigha tehdit sélishqa we herqaysi döletler hakimiyetlirining siyasitige tesir körsitishke urunuwatqanliqini étirap qilishqa bashlighan 2019-yilidin buyan, yawropa ittipaqi jiddiy silkinip “Xitay meblighidin agah bolush, xitay meblighige cheklime qoyush, xitay dölitini arqa tirek qilghan xitay shirketlirining xalighanche meblegh sélishigha yol qoymasliq” tek biryürüsh belgilimilerni élan qilip, 2022-yiligha kelgende xitayni yawropagha meblegh sélishtin chékindürgen. Yawropa ittipaqi yene Uyghurlar uchrawatqan “Irqiy qirghinchiliq” ni desmiy qilip turup, xitaygha meblegh sélish saheside ewzel shara'it hazirlap béridighan “Yawropa-xitay meblegh sélish kélishimi” ni tonglitip qoyghan.

“Frankfurt mejmu'esi” géziti 4-may élan qilghan “Xitayning heqiqiy epti-beshirisi” namliq maqalida bayan qilishiche, xitay re'isi shi jinping yéqinda “Iqtisadiy tereqqiyat emdi asasiy nishan emes” dégen we xitayni maw zédung zamanidikidek békinme döletke aylandurushning qedemlirini bésishqa bashlighan. Shangxey we béyjingdiki wirusqa qarshi qamallar, emeliyette 50-yillardikidek “Iqtisadni dölet bashqurush” dewrige chékinishning alametliri iken.

Emma xitayning iqtisadiy küchige tayinip turup yawropa döletlirini parchilash, ajiz döletlerni özige béqindurush we qerzge boghup qoyup boysundurush siyasiti dawam qilmaqtiken. Mutexessisler buni “Xitayning qerz tuziqi” dep ataydiken. Bezi yawropa döletliridiki ishchilarning hali “Uyghur musulmanlirining béshigha kéliwatqan külpetlerni eslitidu” keng.

D u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependining bildürüshiche, nöwette yawropada xitay meblighini cheklepla qalmay, xitay we rusiyege bolghan béqinip qélishtin qutulushning yuqiri dolquni kötürülmektiken.

B b s 5-may élan qilghan “Xitaygha qerzge boghulup qalghan yawropa döletliri qerzning bedilini qandaq öteydu?” namliq maqale, xitay bilen iqtisadiy munasiwet ornatqan we ornatmaqchi bolghan yawropa döletlirini girétsiye, xorwatiye, sérbiye we monténégro qatarliq xitay meblegh salghan döletlerde yüz bergen paji'elerdin agahlandurghan.

Maqalida mundaq déyilidu: “Meyli yawropa ittipaqigha eza bolghan girétsiye we xorwatiye bolsun yaki uning etrapidiki sérbiye we monténégrogha oxshash döletler bolsun, yawropa döletliri xitay bilen kélishimler tüzgende yuqiriqi döletlerde yüz bergen weqelerni este ching tutushi, kélishimning paydiliq we ziyanliq salmiqini yaxshi ölchishi lazim. Shi jinpingning eng yaxshi dosti putin idi, lékin putin yawropani 2-dunya urushidin buyanqi eng éghir bixeterlik krizisigha paturup qoydi, bu ré'alliq kelgüsidiki barliq qararlarning qobul qilinishigha da'ir tepekkur détallirigha saye tashlaydu”.

Maqalida, aldi bilen girétsiye paytexti afinagha yéqin bolghan pirayus portining yawropadiki eng chong portlarning birige aylinish aldida turuwatqanliqi, biraq bu portqa sélin'ghan mebleghning üchtin ikki qismining xitayning dölet igilikidiki “Jungyu'en guruhi” shirkitige tewe ikenliki, 2008-yili yüz bergen iqtisadiy krizis seweblik girétsiyening bu portni xitaygha sétip bergenliki, portning asasiy hoquqlirining xitayning qoligha ötüp ketkenliki eskertilgen. Andin bu portqa herküni kiriwatqan yüzlerche paraxotlardiki mallarning xitayda yasilip kélip, yawropagha tarqilidighanliqi, mezkur portning girétsiye dölitini qerzge boghupla qalmay, yerlik xelqqe apet élip kéliwatqanliqi, yerlik ahalining xitaylardin qutulushni telep qiliwatqanliqi hemde yüz bergen muhit bulghinishi bayan qilin'ghan.

Maqalida yene xitayning sérbiyediki tesiri misalgha élin'ghan. Bu abzas “Sérbiyening tagh üstige jaylashqan bor shehirige qarisingiz, özingizni xitayning bir ölkisige kélip qalghandek hés qilisiz. Ishchilar xitay tilida sözlishidu, xitayning qizil bayraqliri lepildep turidu, ishxanilar butxanigha oxshaydu” dégen jümle bilen bashlan'ghan bolup, bu yerdiki mis kanida 400 din artuq wéytnamliqning xitaylargha qul ishchi bolup ishlewatqanliqi, ularning échinishliq halining “Uyghur musulmanlirining béshigha kéliwatqan külpetlerni eslitidighan” liqi bayan qilin'ghan. Bu yerde yüz bergen éghir derijidiki muhit bulghinishi, mis rodilirini qalaymiqan qézish seweblik datliship ketken tagh we sular pakitliri bilen körsitilgen. Yerlik ahalining bu xitay meblighidin héch nepke érishelmigenliki eskertilgen.

Maqalida xitay meblighige hem xitay ishchilarning küchige tayinip qurulghan xorwatiyediki péljiski köwrüki we monténégrodiki téz sür'etlik tashyolmu misalgha élin'ghan bolup, dunyada eng qimmetke toxtighan bu köwrük we tash yol seweblik bu ikki dölet xitaygha yuqiri ösümlük qerzge boghulghan. Qerzni qayturalmisa, xitay ulardin bashqa heqlerni telep qilidiken. Mesilen déngiz portlirini, tebi'iy bayliq kanlirini yaki belgilik kölemdiki zéminni sétip bérish, dégendek. Xitay mana mushundaq usullarda “Qerz tuziqi” qurup, yawropa döletlirini hélihem özlirige béqindurushqa urunmaqtiken.

Emma, weziyet analizchisi enwer ehmetning bildürüshiche, gherb döletliride bundin kéyin xitayning “Qerz tuziqi” ning bazar tépish éhtimali yuqiri emesken. Chünki gherb döletliri xitayning heqiqiy epti beshirisini barghanséri yaxshi tonup yetmekte iken. Uning tekitlishiche, yawropa ittipaqi soda-sana'etchiler birleshmisi 5-may biryussélda chaqirilghan yighinda “Xitay meblighidin agah bolush” ni tekrar tekitligen.